VIỄN CẢNH
HIỆN-ĐẠI Và
HẬU-HIỆN-ĐẠI
Võ Công Liêm
Cám ơn nhà biên khảo Lại Quảng Nam đã gửi cho. Trân trọng giới thiệu. Chủ trang.
Đã nói hiện đại thời phải có hậu hiện
đại là một thẩm định gia tăng trong lãnh vực nghệ thuật cũng như trong lãnh vực
văn chương. Bởi; đây là khiá cạnh phức tạp mới, khuynh đảo mới và một nhận thức
về đường lối của ngữ ngôn, một ngữ ngôn có hệ thống mà nghệ thuật là một hiện hữu
trong hệ thống đó; từ chức năng đến tư duy hoặc ngay cả xây dựng những gì hiện
thực trong tri giác của chúng ta. Một đường lối đa dạng mà trong đó việc phê nhận
là điều kiện dành cho kinh nghiệm nghệ thuật : rất thẩm mỹ, rất luân lý, rất phép
tắc –aesthetically, morally, institutionally và có cái gì mới mẻ đến dưới dạng
tham khảo chính yếu trong một qui trình hiểu biết đáng giá trên mọi môi trường
của xã hội. Bởi ở đây nói lên được cái sự
thuần chất giản lược vấn đề, một thể thức bị động, một phản ứng bén nhạy; phê bình
giờ đây là một tổng thể đến để thấy như ý nghĩa dự phần vào một nền văn hóa, một
thăm dò trung thực trong tính cách tự nhiên, cấu trúc nghệ thuật, xã hội và
ngay cả chính nó trong lý thuyết của văn chương. Ý thức mới trong một phê nhận
mới là nhân tố nói lên hậu-hiện-đại và chính sự cớ này đã thành hình giữa thập
niên 1970; phát động như một thách đố qua sự phê nhận thuộc lý thuyết và đồng hành
trên cùng một phương hướng để mở mang về một
nghệ thuật đa dạng với nhiều thể loại, kiểu thức và nhiều ý hướng khác
nhau.Trên bình diện đơn phương thì lý thuyết văn chương nghệ thuật là bề mặt rộng
lớn chứng thực đối với chủ nghĩa hiện đại như một phương cách hiện đại mà nó đã
chế ngự vào đầu thập niên 1950 và 60 kể từ đó như đã thay thế một vài vị trí của
lý thuyết thông thường dựa trên những tương quan của từng lý thuyết và tư duy
thuộc về triết học; tất cả vị trí đó được ghi nhận như một bình phẩm nghệ thuật,
một chức năng rộng lớn về mặt xã hội và một trang bị về mặt nhận thức nghệ thuật.
Một viễn cảnh hiện-đại và hậu-hiện-đại
(Modern and Postmodern Perspectives) dành cho hôm nay.
Thông thường những
nhà phê bình hay những nhà văn gọi chung một từ ngữ là ‘hiện đại’ chỉ định cho
nghệ thuật; một bày tỏ cụ thể như một tiến trình thuộc thời kỳ lịch sử nghệ thuật.
Thời kỳ đó bắt đầu phát động ở Pháp trong cuối thế kỷ thứ mười chín. Thời điểm đó
chưa qui vào những nghệ thuật khác, mà chỉ nói đến những thứ đó là cận đại, là
hiện đại hóa; những gì thuộc tập quán lưu truyền nghệ thuật là những gì hiến dâng
đến những gì tự nhiên có tính lịch sử nhân văn và thời đại. Cái nhìn đó vẫn
trong một tư duy hạn hẹp của ý nghĩa ‘hiện-đại’ và về sau còn có cả ‘hậu-hiện-đại’
xuất hiện để bồi bổ cho khuynh hướng hiện đại hoá. Nhưng; ở đây chúng ta khai
phá một khuynh hướng hiện đại nghệ thuật và một lý thuyết nghệ thuật văn chương;
chú ý vào sự kinh ngạc lạ thường, chuyển đổi cả một tư duy từ những yếu tố chính
trước đây của nghệ thuật để hướng tới một số lượng về thể thức của nó; đó là:
những thể cách sắc cạnh, màu sắc (color), đường nét (line) là kết quả hiện thực
đưa tới hiện đại. Giá trị thẩm mỹ hiện đại và thẩm xét về nghệ thuật bắt đầu được
nhận ra như một hiện thể rõ nét có từ chất liệu ở chính nó thời không dựa vào một
tùy thuộc nào khác ngay cả dựa vào thiên nhiên để nói lên hiện đại nghệ thuật
hay văn chương hiện đại; tất thảy có một vị trí riêng cho mỗi nhận định hay phê
nhận về nó.
Trong khi quan
niệm mới thành hình thì khuynh hướng hiện đại tạm thời lùi xa trong một vấn đề
thời sự của những năm Đại Khủng Khoảng (the Great Depression) nhất là kinh tế Mỹ
(1930) thế nhưng; khuynh hướng này vẫn phát triển; đặc biệt trong Thế chiến II
vừa dứt thì ngọn lửa hiện đại hóa bộc phát, xuất hiện ảnh hưởng lớn đến nghệ
thuật Mỹ và được coi là một lý thuyết được đem ra đánh giá, phê nhận. Răng rứa?
Có chi mô. Tại vì nghệ thuật Mỹ và những lý thuyết khác lớn lên, mọc cánh sum
suê, hoa lá cành đề huề để xoa dịu nỗi đau của thời hậu chiến với tên xưng một
cách xôm tụ ‘Hiện-đại / Modern’. Với ta cũng có nỗi đau tương tợ của ‘Trăm Hoa Đua
Nở’ để rồi có một ‘Hậu-hiện-đai Văn chương Miền Nam’ của thời kỳ 55/75 như sóng
thần. Lấy hai cái mốc đó mà gọi chung một từ cho trọn nghĩa văn chương: ‘hiện-đại
và hậu-hiện-đại’ thời không còn chi để phê bình, lý giải nguồn cơn tự sự mà bấy
lâu nay cứ đem ra thuyết minh như một mỹ ngữ đương thời. Sự cớ đó nó trở nên tàng
tích, cổ lỗ sĩ. Đây là một thứ nghệ thuật hiện đại sau cùng; điều này coi như
phát triển và nở rộ khắp nơi Mỹ châu, có xu hướng xa lià những bức xúc xã hội,
những luật điều ràng buộc bởi chủ nghĩa Hiện thực Xã hội vào những thập niên
1930 và tập trung vào một thể chất duy nhất của giòng thời gian hiện đại.Tuy
nhiên; trong những năm gần đây tuồng như điều này trở nên nhiều thứ để thấy; có
thay đổi quan trọng xẩy đến hai bề mặt của nghệ thuật và văn chương là một tư
duy phê nhận sự kiện văn học nghệ thuật hướng tới sau thời hậu chiến. Đây là thời
kỳ mà bây giờ trở nên một chứng thực của ‘Late Modern’. Chính thời điểm này văn
học nghệ thuật Mỹ được phát triển, mở mang rộng rãi ở khắp nơi, xen lấn cả Âu
châu; mặc dù họ là những người khai phá chủ nghĩa, khuynh hướng với những gì tồn
đọng sau cuộc chiến mà đã một lần ấp ủ vấn đề cho một vận hành của những chuyến
xe chở đầy tính chất nghệ thuật, văn chương: là nơi gởi gắm, hài hòa và đầy ý
nghĩa. Một sáng tạo nghệ thuật nãy sinh ra hiện đại nghệ thuật và hiện đại văn
chương ngày nay và mai sau. Một thể tính hiện sinh trong hiện-đại và hậu-hiện-đại;
là những gì muốn nói đến. Theo sau đó; giữa thập niên 1970, những gì thuộc xã hội,
thuộc chính trị đều cuốn hút vào cuộc chiến Việt Nam (Vietnam war) qua những
phong trào phản chiến ở Mỹ và tháng 5/1968 sinh viên tranh đấu Pháp đã có những
dấu hiệu cho thấy sự thay đổi về cả hai mặt nghệ thuật và tư tưởng. Khởi từ đó
có ít nhiều hiện tượng, khuynh hướng, chủ thuyết xuất đầu lộ diện , nở rộ ở giữa
thập niên 70, và; bây giờ được biết đến như một Hậu-Hiện-Đại và coi như nét đặc
thù có từ thời kỳ của Hiện-Đại trong qui cách thông thường và cũng từ thời kỳ ‘Hiện-đại-sau-đó
/Late-Modern’ lập tức được xem là hàng đầu và phổ biến rộng rãi khắp nơi, không
những vị trí nghệ thuật mà nhiều vị trí khác.
Trong đấu trường
nghệ thuật; không một dấu hiệu hài hòa hay đồng tình với quan điểm Hiện-đại mà
cho đó là một truyền bá mở rộng cho tư duy của Hậu-hiện-đại; thực ra giữa hai
quan điểm này gắn liền vào nhau là những gì đã thấy được sự nông cạn, chật hẹp
và giới hạn trong lý thuyết của nghệ thuật; một sự cớ quá nhỏ hẹp hoặc không có
chỗ chứa dành cho một cảm nhận độc đáo, riêng biệt cho vấn đề thích đáng thuộc
về xã hội. Vì vậy; quan điểm Hậu-hiện-đại là một thứ nghệ thuật bắt nguồn như một
thách đố đến với những gì ưu thế của quan điểm Hiện-đại; một lý tưởng về thể thức,
giá trị mỹ quan và xử lý được cái nghĩa của nghệ thuật –Thus; Postmodernism in
art began as a challenge to the supremacy of Modernism ideas about form, aesthetic
value and the autonomy of meaning in art. Để rồi được gọi chung trong một vấn đề
về ý niệm thuộc giá trị văn hóa và được khuếch trương sớm trong tất cả lãnh điạ
nghệ thuật để có một nhận định về nó cho những gì thuộc văn hóa Âu Mỹ; như là
phản ảnh một thứ văn hóa đa nguyên. Cho nên chi Hậu-hiện-đại là vai trò xử lý
hoàn cảnh Hiện-đại như một chấp nhận hiện hữu của cao trào đổi mới tư duy trong
hai lãnh vực nghệ thuật và văn chương. Hiện-đại thực hiện chức năng sáng tạo,
nhập cuộc trong một môi trường thích nghi của thế giới đương đại.Còn Hậu-hiện-đại
là đổi mới hoàn toàn một gián tiếp phủ nhận sự cố hiện-đại;vì trào lưu nhân thế
là trào lưu vượt không gian và thời gian. Không thể đứng lại để nói rằng ‘hiện-đại-hóa
/ modernization’. Rứa mới có hậu-hiện-đại để bổ sung cho một ý niệm lâu dài và
vững mạnh của hiện-đại. Nói đúng ra ‘hậu / post’ là thời kỳ quá độ để đi vào ‘tân-hiện-đại
/ new-modernism’ nghĩa là làm mới trong mọi lãnh vực và hợp thời với hiện đại.
Trong những thập
kỷ vừa qua; phê bình về hậu-hiện-đại như đưa ra một sự thay đổi khác biệt của
‘thái độ chỉ trích / critical positions’. Dù sao đi nữa; sự cớ đó là hẳn nhiên
cho những gì chỉ trích ,vì rằng; đổi mới, nới cũ thời bảo sao không phê phán. Ở
đây nó vượt qua những tương quan và cơ hồ như mở ra con đường sáng từ những cải
tỉnh của nó: hình thức phê bình có tính thẩm mỹ quan, đặc biệt khác cho sự phát
triển của thời kỳ Hiện-Đại-Sau / Late Moderne ở Mỹ và những nước dự chiến Thế
giới II. Răng rứa? -Dạ thưa tại cái sự chiến mà làm cho tư duy lụn bại, hủy hoại
của con người là chận ‘con đường trí tuệ /way of the Prajnã’ vì rứa mà qua bao
cuộc thảo luận, bàn cải về việc phát triển cho một phê nhận về Hậu-hiện-đại. Nhưng;
phải thừa nhận cho một thể thức phê bình và nhờ đó được coi như đất đứng để chống
lại những tàn tích cổ lỗ sĩ, những gì cổ điển, rặp khuôn, nhai lại…Không chịu
hiện đại tư duy mà cắm đầu chạy theo những con tàu không có bến đậu.Tái xuất những
ấn phẩm cũ là bại hoại tư duy. Tư duy mới phải được nhìn nhận / the new ideas
must be seen. Cứ hô hào in ấn, phát hành, phô trương cho một kiểu thức hiện đại
hóa mà thực chất chứa đầy cái không hiện-đại-hóa. Hiện tượng này nối đuôi như một
đả phá sự có mặt của hiện-đại và hậu-hiện-đại là vô thừa nhận chủ nghĩa; ngược
lại đuổi theo chủ nghĩa ngoại lai làm bản vị. Cần phải triệt thoái tư duy đó thì
may ra hiện-đại, hậu-hiện-đại sống còn.
Và; từ đó cho ta
thấy được chân tướng nghệ thuật hiện đại cũng như nghệ thuật văn chương là hai đại
diện của trào lưu tư tưởng, nó đến trong cùng một suy tư qua một thể cách nhận
biết với một một ý nghĩa truyền thông đưa tới một kết quả quan trọng, ngay cả cấu
trúc cho một ngữ pháp thuộc tính chất giới tính và bản chất tự tại. Phê bình Hậu-hiện-đại
là nắm được việc nhận định nghệ thuật và chính sự cớ đó là trang bị cho phê bình
về nó; còn như đứng ra mà phân tích, lý giải cho bằng được, mà sự lý đó là những
gì đã làm và thấy được thế nào là chức năng của nó rồi.–And; as art has come to
be considered a form of knowledge and means of communication with important consequences
for the construction of sexuality and the self; Postmodern criticism has taken
to scrutinizing art and its critical apparatuses. ‘deconstructing’ them, as it
were; to see how they function. Sở dĩ đặc vấn đề về hiện-đại và hậu-hiện-đại là
nhắm tới một thiết kế tổng hợp (the general structure) và một tọa độ về việc phê
nhận cho một hậu-hiện-đại, một tham luận cho những người muốn lãnh hội thấu đáo
đường lối chủ nghĩa ‘hiện-đại’và tìm thấy cái nguyên cớ, lợi ích, thành hình của
nghệ thuật và văn chương là thứ nghệ thuật hiện đại giữa nghệ thuật đương đại, văn
hóa và xã hội đồng hành để tiến tới đổi mới tư duy cho hiện-đại-hóa.
Nói chung; đây cũng
là điều hết sức đặc biệt cho một tương lai tồn lưu nghệ thuật trong lãnh điạ của
hậu-hiện-đại, một lãnh điạ mà trong đó số lượng lớn thuộc tính chất nghệ thuật
và chức sắc thẩm mỹ; mà hai đơn vị này thường nằm dưới dạng ‘tấn công/attack’
phê bình, đả phá để tiêu diệt thứ thuộc điạ mới của ngữ ngôn nghệ thuật như là
một dạng thức thuộc công cụ tư tưởng của những gì chiếm cứ văn hóa. Bởi thế; cứu
cánh tức thời của người nghệ sĩ hiện-đại chỉ còn cách níu vào một phát tiết đơn
độc cho chính bản thể tự tại, tức khám phá cho chính mình một con đường sáng tạo
hiện đại là cũng cố chức sắc thẩm mỹ nghệ thuật trước những dữ kiện khác; một sự
thật và thành tựu trong những gì thuộc cá thể của tác phẩm, nó độc lập một cách
hiện-đại-nghệ-thuật. Nghệ thuật Hiện-đại là một dự phần trong cái không phải cách
của đặc tính về biểu dương –Modernist art partakes in no way of the character
of a demonstration; mà cần có một đóng góp qua từng thế hệ, qua từng niên kỷ…ấy
là đạt tới thành tựu của hiện-đại-hóa để tiến tới Hiện-đại Về-sau ( Late
Modern) là một biểu lộ đồng tình vào trường phái mới tức là hậu-hiện-đại, nhất
là những trường phái hội họa đương đại. Không có một nghệ sĩ nào; hoặc đã có hoặc
chưa hẳn có một ý thức nhận biết về khuynh hướng ngay trong những tác phẩm làm
nên đều có thể cho đó là nhận thức sâu rộng về nó. –No one artist was, or is
yet; consciously aware of this tendency, nor could any artist work successfully
in conscious awareness of it. Nghệ thuật chuyên chở đến những gì dưới dạng Hiện-đại
trong một thể thức như trước đây; nhưng chưa khám phá cho đến thời kỳ Hậu-hiện-đại
mới nhận ra chân tướng của nghệ thuật hiện-đại là dấu hiệu sáng tỏ làm nên nghệ
thuật và văn chương. Như đã nói ở trên hai lãnh vực này là thứ nghệ thuật đương
đại; có nghĩa là một thứ nghệ thuật tồn lưu nhân thế. Đã đương đại thời không
thể thoái trào dù là những tác phẩm đi trước. Rứa cho nên chi vai trò hậu-hiện-đại
là làm sao để đương-đại-hóa chớ không còn gọi là thời-đại-hóa như trước đây đã
nghĩ tới. Văn học miền Nam
thời 55/75 nở rộ nhờ vào ý thức nhận biết, tiếp thu được hoàn cảnh sau hậu chiến
là một trường kỳ kháng chiến cho văn học nghệ thuật, một hoài vọng đổi mới tư
duy sau những lần đánh ngã tư duy. Cao trào hiện đại từ đó khai mở, một đánh dấu
vĩ đại của tồn lưu văn hóa Việt. Cái đó là đương đại mà họ để lại cho hôm nay và
mai sau. Rứa thì hiện-đại và hậu-hiện-đại làm gì? Hay còn những luận bàn, phê
nhận để tìm cho ra một lý lẽ chính đáng? Mà hãy nhìn như một nếp sống hiện
sinh.
Một tương ứng khác
đó là hội họa hiện đại (Modernist painting) được coi đây như một thứ văn-chương-màu-sắc
có luận đề được chuyển dịch dưới cái nhìn đúng đắng, đích thực; hai dạng thức đạt
được khái niệm chuyên môn trước khi trở thành một chủ thể về hình ảnh của hội họa.
Từ những nhận định đó cho ta một cái nhìn chính nó ở nghệ thuật và được thừa nhận
như hội tụ tinh thần với những gì khoa học xẩy đến và chẳng những nghệ thuật mà
ngay cả khoa học đã cho hoặc đặc vào sự tín nhiệm một cách bảo đảm với những gì
làm nên và những gì đã làm nên.Nghệ thuật hiện-đại tùy thuộc như thể thức thuộc
lịch sử và chiều hướng văn hóa đều coi là khoa học hiện đại (modern science). Xin
nhớ cho; đường lối nghệ thuật hiện-đại không đề ra một lý thuyết để biện minh.Tốt
hơn nên nói rằng nó có đặc điểm biến đổi những gì thuộc lý thuyết, cũng có thể đó
là một thực nghiệm cụ thể và cũng có thể đó là một trắc nghiệm cụ thể; tất cả
những gì gọi là lý thuyết về nghệ thuật là hợp tình, hợp lý là thực chứng và đầy
kinh nghiệm dành cho nghệ thuật và nghệ thuật văn chương. Hiện-đại và Hậu-hiện-đại
có tính chất lật đổ trong ý niệm đơn phương. Vẫn quá nhiều nhân tố tư duy là cần
thiết để làm nên những kinh nghiệm trong nghệ thuật được tỏ ra hoặc không qua
những dữ kiện của nghệ thuật hiện-đại và chắc chắn kinh nghiệm của nghệ thuật là
tất cả cần thiết cho môi trường hiện-đại và hậu-hiện-đại. Thực chứng ở đây là rời
xa hầu hết những gì tàn tích cổ lỗ sĩ (old value judgments) của cái thời phán
quyết giá trị nguyên vẹn của nó; mà ở đây người nghệ sĩ (văn, thơ, họa) chỉ làm
ra để thuyết phục với người đọc và người xem như một hậu-hiện-đại.Tư duy này hoàn
toàn lạc hướng của chủ nghĩa hiện-đại và hậu-hiện-đại.
Trở lại cái gì của
hiện-đại. Thời phải thừa nhận có những điều làm nên, phục hồi hiệu năng lừng
danh, tăm tiếng của Uccello, Piero, El Greco, Georges de la Tour, Nhưng Hiện-đại
chủ nghĩa không vì thế mà hạ thấp giá trị tuyệt đối của nó, do đó nó đứng vững
như của Leonardo, Raphael, Titan, Rubens, Rembrandt…Rứa thì hiện-đại đã làm sáng
cái chi? –Dù là cái thời đã qua nhưng phải tỏ bày lòng ngưỡng mộ, phải biết đánh
giá, phải biết thưởng thức giá trị tuyệt phẩm của những bực thầy như một công
chứng nghệ thuật. Tuy nhiên nghệ thuật hay nghệ thuật văn chương cũng thường
khi vấp phải hoặc lý do lệch lạc không thích hợp cho việc làm như vậy. Vẫn cứ còn
những tình trạng khó thay đổi. Nghệ thuật phê bình chậm lại sau Hiện-đại như trì
kéo để đứng sau cái bắt đầu bước vào nghệ thuật Hiện-đại.
Không còn gì để nói xa, nói gần cho một thứ
thẩm mỹ nghệ thuật của thời chúng ta đang sống; ngoài ý niệm đang đối diện thực
tại là thực chất của hiện-đại và hậu-hiện-đại. Không chừng giữa hai trạng huống
này là một vấn đề để phê nhận.Vậy phê nhận gì? Là ở giữa những điều khác nhau,
tiếp nối lẫn nhau để thấy được giá trị ở chính nó. Không có quá khứ trong nghệ
thuật và cũng không cần một sự thúc đẩy nào để duy trì một tiêu chuẩn tuyệt cú
của quá khứ.Thế nên hiện-đại nghệ thuật cũng chỉ là điều có thể mà thôi.-Without
the past of art and without the need and compulsion to maintain past standards
of excellence, such a thing as Modernist art would be impossible. Có cần định
nghĩa hai chữ‘Modernist’và‘Postmodernism’ nữa không? Thiết nghĩ tất cả là một tổng
thể nghệ thuật của nhiều trường phái khác nhau trong chu kỳ của hiện đại hóa tư
tưởng nghệ thuật và văn chương; đó là yếu tố bổ sung cho những gì gọi là hậu-hiện-đại
mà chúng ta đang nhìn tới. Nó cũng chẳng có một luật tắc nào ./.
VÕ CÔNG LIÊM (ca.ab.yyc. 1/5/2015) (Chỉnh lý và hiệu đính
20/8/.2017)
ĐỌC THÊM: -‘Tính chất của Ngôn ngữ Tượng trưng’ / -‘Nghĩ
về Quan điểm Hậu hiện đại’ / -‘Viễn cảnh Hậu Hiện đại’ / -‘Ý thức mới trong
VHNT’ / -‘Văn chương và Nghệ thuật’.Những bài trên của võcôngliêm hiện có trên
một số báo mạng và giấy trong và ngoài nước hoặc email theo địa chỉ đã ghi.
TRANH VẼ: ‘Thiếu Nữ Tắm Nắng / The Girl Take a Sunbath’
Khổ 12’ X 16’ Trên giấy cứng. Acrylics +Mixed Media. vcl#152015.
THIẾU NỮ TẮM NẮNG / THE GIRL TAKE A SUNBATH
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét