Đường Văn
HÀI
VĂN NGUYỄN HIẾU
(Đọc lại tập truyện vui Chuyện
cái vòi nước
NXB Hà Nội, 1984)
(Tản văn – Bình truyện - Phỏng
vấn)
ĐƯỜNG VĂN
…“Tiếng bom nổ méo vầng trăng”*,
Hài văn tóe tung “vòi nước”!
(Đường văn bạn tôi. ĐV; 7 – 2014)
1.
Tác phẩm đầu tay được khen tới… mây xanh…! Nhưng tác
giả lại bị lãng quên ở Hội nghị các cây
bút trẻ và bị phiền toái ngay tại chính làng quê mẹ… Khôn đâu đến trẻ! Khỏe
đâu đến già?!
Khi Nguyễn Hiếu cho in tập truyện vui đầu tay Chuyện cái vòi nước (12 – 1984) thì kẻ viết bài tản văn – bình truyện nhỏ này đang du
học ở xứ sở tuyết trắng, bạch dương (CHLB Nga), 2 năm sau mới về nước. Vì thế, những
điều viết trong tiêu mục trên là do nghe người làng dư luận và sau này chính
tác giả thuật – kể lại với giọng đùa cợt, nhưng vẫn không giấu nổi sự tủi buồn
và tiếc nuối pha niềm ân hận. Số là tập truyện vui cười - hài hóm vưà trình
làng của cây bút trẻ - lính mới tò te trên lĩnh vực văn chương chuyên nghiệp,
một mặt, được một số nhà văn lão làng rất khen ngợi: cụ Nguyễn Công Hoan, các ông
Tô Hoài, Hà Ân, Phạm Hổ… lại được đích thân hoạ sỹ tài danh số 1 của Hà Nội: Phái Phố (Bùi Xuân Phái) vẽ cho cái bìa rất chi là hí lộng, vui tươi,
phóng to thành bức panô - áp phích,
dựng hiên ngang, sừng sững ngay trước thềm Nhà hát Lớn, Tràng Tiền, Hà Nội hôm
khai mạc Hội nghị Nhà văn trẻ Việt Nam.
Chú nhà văn – nhà báo trẻ bạn tôi hồi ấy hẳn đã hửng mũi khi có người so sánh: Có lẽ một Adit Nêxin (nhà văn nổi tiếng
Thổ Nhĩ Kỳ về những truyện ngắn hài hước, châm biếm, đã được dịch sang tiếng
Việt) mới của Việt Nam
Nguyễn Hiếu
Lại nữa, có lẽ
vì muốn cho truyện mình mang màu sắc địa phương thật cụ thể hoặc muốn đưa tên
người làng vào sách cho… oai (!?)… Hỡi ơi! cái ý định tốt đẹp, ngây thơ đó của
một ngòi bút lần đầu nhập tịch làng văn đã khiến cho Nguyễn Hiếu, tuy ngoài
tuổi tam thập nhi lập rồi mà vẫn bị
bất ngờ vì chưa hết dại! Hắn tương nguyên
văn những cái tên ông này, bà nọ, hoặc đã mất hoặc đang sống sờ sờ ở làng
hắn, vào truyện, kèm theo những tính từ hài hước chỉ với dụng ý mua vui (Anh thường trực; tr: 116 – 126) Sách về
đến làng. Chỉ ít hôm sau, lập tức có chuyện! Những đám con cái mấy lão Điền toét, Khảm trọc, Thi Doan…nổi điên vì thằng Hiếu dám xúc phạm đến cha mẹ
chúng! Chúng rủ nhau hùng hổ tìm tác giả Chuyện
cái vòi nước vừa ra lò để trị cho
nó một mẻ! Rõ là đồ nhà văn nói láo, nhà báo nói phét! Tôi nghe
nói đận ấy Hiếu ta phải trốn biệt, không dám ló mặt về làng một thời gian dài…!
Mãi sau, nghe ngóng binh tình im im mới dám bí mật trở về thăm mẹ và bố mẹ vợ
chớp nhoáng, rồi lại nhanh chóng chuồn ngay ra phố…! Mới ngấm lời dạy của các
cụ thật là chí lý: Khôn đâu đến trẻ, khỏe đâu đến già!
Lâu dần…, rồi mọi sự cũng đã qua… Thế mà, cái tai nạn
nghề nghiệp đầu tiên ấy cũng vẫn không làm gã bạn tính ngang ngang, chừa cái
thói để nguyên tên thật của người làng với những nhân vật truyện hư cấu của
mình. Và thi thoảng lại có ông X, bà Y thôn Đông, thôn Hồng… khó chịu ra mặt, ca
thán với tôi về cái sự láo lếu, hỗn hào, ngông nghênh, dại dột của nhà văn -
nhà báo xóm Ô Tô. Thực ra, đó chẳng qua là sự lẫn lộn tên thật, tên giả, chuyện
thật, chuyện bịa vớ vẩn trong sáng tác hư cấu truyện tình ngay lý gian của Hiếu
đã động chạm tới lòng tự tôn, tự hào, tự ái vốn dĩ rất giàu có của họ hàng,
láng giềng và bạn đọc người Trèm xưa nay.
Hồi những năm 80 – 90 thế kỷ trước, vì công việc nghề
nghiệp và cuộc sống, tôi và Hiếu rất ít khi gặp nhau. Thư từ cũng hầu như không
trao đổi. Bởi thế, 1 số truyện ngắn của hắn, tôi chỉ lọt đọt đọc trên mấy tờ
báo tuần, báo ngày đăng tải. Mãi tới năm 2011, mới được anh bạn cũ tặng 2 tập
truyện ngắn, trong bộ Tuyển tập tác phẩm
NH, 10 tập (NXB Hà Nội, 2010). Nhớ lại, vẫn lấy làm cảm động, hình ảnh lão bạn
già ngày xưa ôm chồng sách chất ngất, đứng gọi réo ơi ới trước cổng, đúng sáng mồng
một Tết Nhâm Thìn (2012). Tôi hỏi hắn có tuyển một số truyện từ Cái vòi nước không? - Có chứ! Cứ đọc
khăc biết! Hiếu cười 1 cách tự tin. Sau khi đã đọc kỹ, tôi đã viết tặng hắn vài
bài cảm luận về gần trăm truyện ngắn ấy (mời bạn đọc trên trannhuong, nguyennguyenbay,
vunho.com (2012 – 2013). Nhưng cuối cùng, vẫn không nhận ra truyện nào được
rút từ Cái vòi nước (vì hắn tuyệt
không ghi nguồn trích)?!...
Bỗng một buổi sáng
gần đây, Hiếu đưa tận tay tôi một tập sách mỏng, giấy đen ố vàng, quăn queo, lỗ
chỗ mối xông, giọng trịnh trọng: - Cậu đọc nguyên bản Chuyện cái vòi nước ngày xưa đây! Tìm mãi mới thấy. Còn độc bản
này! Phải giữ cẩn thận nhé! Tôi ngạc nhiên, thú vị: - Tìm thấy trong đống sách
cũ a? - Tất nhiên rồi! – Cảm ơn! mình sẽ đọc ngay!
Đọc hết 1 lượt, mới hay, đa số các truyện trong tập
này đã được tuyển vào 2 tập tuyển truyện ngắn của Hiếu mà tôi đã đọc. Nhưng đọc
lại một cách kỹ càng và hệ thống trong tập sách lần đầu tiên xuất bản vào cuối
thời bao cấp, hóa ra lại đột hiện những chiêm nghiệm lý thú mới. Bởi vậy, mới
có cái nhan đề và tiêu đề mục 1 hơi bị dài dòng… như trên.
2.
Gợi nhớ thời chiến
tranh và thời hậu chiến bao cấp
vất vả, thiếu thốn vô cùng mà hào hùng,
trong sáng, vô tư… hay là tính thời sự
- báo chí của Chuyện cái vòi nước.
23 truyện ngắn được sáng tác trong khoảng
thời gian 13 – 14 năm cuả thập kỷ thứ 7 và mấy năm đầu thập kỷ thứ tám thế kỷ
trước (1970 – 1983), đã đăng rải rác chủ yếu trong chuyên mục Chuyện của mỗi nhà trên báo An ninh
Thủ đô mà phóng viên trẻ Nguyễn Hiếu là cây bút chủ lực. Đó là giai đoạn
đất nước và dân tộc Việt Nam trải qua thời kỳ cuối cùng của cuộc chiến tranh
chống Mỹ và gần 10 năm đầu thời kỳ đất nước hòa bình thống nhất trong một nền kinh tế kế hoạch - bao cấp vô cùng khó khăn trước đổi mới, với những ưu
điểm và hạn chế rất đặc biệt, đặc thù. Hiện thực ấy đã phần nào được phản ánh
một cách chân thực, khá sinh động trong hầu hết tập truyện vui Cái vòi nước. Có thể nói truyện của
Nguyễn Hiếu cố gắng thể hiện cuộc sống muôn
mặt đời thường tập trung ở mảnh đất Thủ đô Hà Nội những năm tháng không thể
nào quên ấy, bằng cái nhìn của một phóng viên thời sự sắc sảo, tinh tường và
rất cá tính.
Bao trùm lên tất cả là cái bầu không gian - không khí xã hội, đất nước
và thời đại trong thời chiến và từ chiến tranh chuyển sang hòa bình, mà ở
đó bộn bề bao khó khăn, thiếu thốn về mọi mặt, từ vật chất đến tinh thần: Từ
những căn nhà tập thể chật chội, đơn điệu, được chia phòng, chia ô đều chằn
chặn cho từng loại hộ cán bộ, công nhân độc thân, gia đình (Láng
giềng cuả nhà sử học, Không phải của
mình thì đừng sinh chuyện! Chuyện cái vòi nước…) dẫn đến những mâu thuẫn
lặt vặt và dai dẳng, những toan tính tầm thường, hèn mọn, ti tiện giữa những
người lao động bình thường chân thật hay ranh ma vốn tối lửa tắt đèn có nhau.
Dự Đám cưới chị cửa hàng trưởng (mua bán bách hóa; một trong
những loại cán bộ nhà nước nổi đình đám được ưu tiên, trọng dụng thời đó!), mới
thấy mức sinh hoạt, mức sống của nhân dân lao động Việt Nam
Cơ chế ấy, xã hội ấy đẻ ra những ông trưởng phòng ích kỷ và vô cảm trước bất
hạnh và bệnh tật cuả người khác, chỉ một mực đòi hỏi và chỉ huy nhân viên tranh
đấu cho quyền lợi vật chất thiết thực, nhỏ bé của cá nhân mình, phòng mình một
cách trịch thượng và vô lối (Thói quen
đáng sợ của nghề nghiệp). Một trưởng
phòng khác quan liêu và lười biếng đến mức vô tình ký lệnh bán cầu Long Biên
(do nhân viên cố ý đùa nhả!) một cách vô tư! Một ông thủ kho to hơn thủ trưởng,
nhận quà biếu như 1 sự tất nhiên… và nếu khách đến tay không thì chỉ nhận được
câu trả lời: hoặc hết hàng, hoặc bận họp! (Buổi sáng của ông thủ kho!) Chỉ cần một bữa nhậu
bia tóe phé là người ta đã có thể xóa phăng chữ tín của một cán bộ vốn rất trọng chữ tín trong công việc; để biến anh ta thành đồng lõa với thói ăn cắp
của công một cách dễ dàng! (Để giữ cho
mình một chữ Tín)...
Bằng hình tượng nghệ thuật ngôn từ, trong thể
loại truyện vui ngắn, linh hoạt nhẹ
nhàng, văn Nguyễn Hiếu đã ghi đậm dấu ấn
mặt trái, mặt tiêu cực của cái thời khổ cực, lọ mọ, lúi xùi ấy bằng tiếng
cười trung thực, phê phán, xây dựng chân thành.
Nhưng xã hội Việt Nam
Một anh con trai kì cạch sửa bằng được
cái vòi nước chờn gien để bà mẹ đỡ mất ngủ, trước ngày nhập ngũ (Cái vòi nước)… Một nhà văn trẻ chỉ nhất
quyết tặng vé thừa 1 cách lịch sự cho người được tặng chứ không chịu nhận tiền
mua sòng phẳng (?!) của con phe! Một
cô bé vốn học giỏi, phải đi buôn bánh mì một cách tháo vát đến đáo để để đỡ ông
bố nghiện rượu và đàn em đông đúc chứ nhất thiết không chịu làm con ăn cắp. Cô
bé tập tọng nghề buôn trái phép đó đã
xúc động thực sự trước cách đối xử tình cảm, tâm lý của một chú công an đường
phố…
Tuy
dụng ý nghệ thuật cơ bản của tác
giả trong tập truyện hài này, theo
tôi, rõ ràng không chủ yếu nhằm vào
xây dựng những tình huống, câu chuyện, nhân vật người tốt, việc tốt, nhưng sự thật cuộc sống khách quan cứ tuân theo
quy luật xã hội khách quan của nó. Cái
tốt, người tốt, việc tốt, sự tốt đẹp, trong sáng, hướng thiện giản dị và cao
quý, lạc quan, yêu đời… vẫn là nét bản
chất trong tính cách truyền thống
của nhân dân Việt Nam, con người Việt Nam chúng ta, dù phải trải qua bất cứ
hoàn cảnh khách quan, những gian nan, khó khăn, phức tạp nào, trong chiến tranh
hay trong hòa bình!
(Chúng tôi sẽ phân tích rõ thêm nhận xét
này trong mục tiếp theo).
Chính cạnh khía thứ hai tích cực này khiến cho nội dung tư tưởng của Chuyện cái vòi nước thêm phần toàn diện, khách quan, đa chiều một cách
có cơ sở hiện thực chứ hoàn toàn không phải từ chủ quan, áp đặt, định hướng sẵn
của tác giả. Và thành công đó đã tạo nên tính
thời sự, phóng sự báo chí nhanh, sắc, cập nhật mà vẫn đậm đà của tác phẩm.
Nguyên nhân cơ bản của thành công: theo tôi, có lẽ một phần bởi Nguyễn Hiếu vừa
là một phóng viên đài – báo xông xáo vừa là nhà văn trẻ nhiệt thành và hăng hái
chăng?
3.
Gợi mở những vấn đề xã hội, văn hóa, nhân sinh muôn đời hay là chiều sâu nhân bản của tập truyện vui.
Đó là khi tác giả đề cập tới những chủ đề xã hội – văn hóa – tâm lý trong cuộc
sống nhân sinh đương thời mang tính chất phổ biến, truyền thống và cổ điển;
nhưng lại đã và đang xảy ra trong muôn mặt đời thường thời đương đại. Chẳng hạn,
các chủ đề tình yêu lứa đôi, đám cưới, cuộc sống gia đình vợ chồng, giáo dục
con cái, cảnh sống và tâm trạng người cán bộ nhà nước về hưu…
(Khi trăng non lặn, Không phải của mình thì đừng
sinh chuyện, Nếu anh ấy luôn nói thật*, Thế là ông ấy về hưu, Sự việc giản dị
bên trò chơi con trẻ, Sang vì vợ, Dưới lùm cây có pho tượng…)
Với những truyện
ngắn vui này, nụ cười hài hước khi thì nở ra trên khuôn mặt, ánh mắt, giọng
nói,… của các nhân vật chính, phụ hay người kể chuyện; khi lại chìm ẩn bên
trong cùng với những suy tư chia sẻ, đồng cảm hay băn khoăn tìm kiếm mãi vẫn
chưa ra cách giải quyết nào tạm gọi là thấu lý, đạt tình; chứ đừng nói là rốt
ráo, triệt để, … họa chỉ có trong… mơ! Đặc điểm này khiến cho truyện vui Nguyễn
Hiếu bắt đầu nhuốm phong vị man mác, thâm trầm của loại tự sự tâm lý ngắn nghiêm
trang mà vẫn không bị nặng nề, khô khan và áp đặt. Nghĩa là: trong nhiều
truyện, cơ hồ ít nhiều đã đạt tới sự kết hợp giữa nghiêm chỉnh và tếu nhộn,
quan trọng mà bông phèng… dường như vô tình, hóa ra lại gắn kết bởi một lôgich nào đấy trong tư duy và ngôn từ
hình tượng không kém phần chặt chẽ.
Ví dụ: trong vấn đề tình yêu đi tới hôn nhân (Khi trăng non lặn, Không phải của mình…, Đám cưới chị cửa hàng trưởng)
được tạo bởi những tình huống bộc lộ bản chất tính cách, nhân cách, mưu mẹo và
hành động của các nhân vật khác nhau. Bền chặt, hòa thuận hay đổ vỡ, li tán
không chỉ đến cuối truyện mới rõ mà đã hé lộ dần dần từ đầu và cứ theo đà ấy mà
phát triển đến đỉnh cao và kết thúc tất nhiên phải thế! Mặt khác, không khí
truyện trong đám cưới chị cửa hàng trưởng,
tuy không có cái vui hồ hởi, mộc mạc, rộn rã, hơi quê quê như các đám cưới ngày mùa cùng thời điểm: Các cụ ông say thuốc/Các cụ bà say trầu/Còn những
đôi trai gái/Chỉ nhìn mà say nhau! (Phan Thị Thanh Nhàn;) nhưng lại bộc lộ chung
niềm vui mừng hạnh phúc dào dạt, chân thành cho bạn bè, dân làng mình. Tình
làng nghĩa xóm, ở đây đã trở thành nét đẹp đạo lý, phong tục tập quán văn hóa
cổ truyền từ xưa tới nay, thật đáng trân trọng.
Thói ghen
tuông của một số bà vợ với các ông
chồng trong gia đình là một bi hài kịch
cổ điển không hồi kết và luôn gay cấn, như bom nổ chậm trong nhà. Bất hạnh
vướng vào ổ kén rắc rối này, nhiều phen, các ông chồng khốn khổ, khốn nạn, tình
ngay lý gian (chưa nói đến loại có tình thật!) đã phải cười ra nước mắt, tìm
mọi cách để làm hòa, làm lành với bà xã và cố thanh minh thanh nga về sự ngay
thẳng, thủy chung nhất mực của mình! (Sang
vì vợ).
Chuyện mua bán,
cá độ tỉ số trong thi đấu thể thao (bóng đá), bao năm nay đâu chỉ là vấn
nạn đau đầu của Fifa thế giới mà ngay ở Việt Nam ta hiện đang nhức nhối với
không ít cầu thủ bị đồng tiền làm mờ mắt mà phạm pháp, mang tội (ở các đội
tuyển bóng đá Ninh Bình, Long An mới đây…) đã được Nguyễn Hiều đề cập trong 1
truyện hài đầy tính chuyên môn của
một phóng viên trẻ yêu và hiểu biết về bóng đá (Trung phong tự do hay những đường bóng dích dắc) từ đầu thập kỷ tám
mưới thế kỷ trước).
Vấn đề nuôi dạy, chăm sóc, giáo dục trẻ như thế nào
được biểu hiện ngay từ cách chọn trò chơi, cách chiều con, cố tình trưng diễn
khoe khoang sự tháo vát, đảm đang, quyền biến hơn người của bà mẹ trẻ trước ông
bố hiền lành, lơ ngơ với mọi việc đời và trước bàn dân thiên hạ, trong 1 buổi
sáng chủ nhật đẹp trời của cặp vợ chồng trẻ đưa con đi chơi công viên (Sự việc giản dị bên trò chơi con trẻ).
Hoặc vấn đề giáo dục và định hướng sống
cho lũ trẻ bụi đời, lang thang cơ nhỡ, buôn bán nhí… thực sự đặt ra trước các
gia đình, các ngành công an, thuế vụ, các nhà trường… Tóm lại là trước những người lớn có trách nhiệm, đâu phải là
vấn đề nhỏ nhặt, vụn vặt và có thể giải quyết chỉ bằng những biện pháp pháp
luật, hành chính, cưỡng ép, tức thời! (Cô
bé bán mì).
Không ít vị cán bộ lừng lẫy thời đương chức, hết sức
luyến tiếc khi phải về hưu! Về hưu mà
vẫn cố chứng tỏ cái oai, cái tài của mình như xưa; thực chất là đã hết thời, vô
dụng và vô vị, nhưng vẫn không chịu sống cảnh ngồi nhàn xơi nước, khi chén rượu, khi cuộc cờ, chợt ngẫu
nhiên cay đắng nhận ra sự thừa thãi, vô tích sự của mình trước đám trẻ ở tổ sản
xuất găng tay nhựa chỉ bằng tuổi cháu con! (Thế
là ông ấy về hưu). Tôi ngạc nhiên vì khi viết truyện này, Nguyễn Hiếu mới đang
tuổi ngoài tam thập nhi lập, mà tả
tâm trạng và hành động của lớp người gấp đôi tuổi mình, tả cách sống và cảnh
sống rất xa lạ với mình một cách khá tinh tế và chân thực. (Dĩ nhiên, nếu so
với những truyện ngắn, khi nhà văn đầu hói làng Chiện trở lại chủ đề này hơn 30
năm sau, trong Tuyển tập truyện ngắn
(2010), thì Ông ấy về hưu còn đơn
giản, quá nhẹ và có phần phiến diện. Đó cũng là điều dễ hiểu).
Tôi đánh giá cao đặc điểm và giá trị nội dung này của
tập Chuyện cái vòi nước còn bởi nó xuất hiện khá đều và có chủ đích trong ý thức tư tưởng nghiêm túc
của một cây bút trẻ với tập sách đầu tay của mình.
Đặc điểm này, một mặt, làm cho giá trị nội dung tư trưởng của tác phẩm thêm sâu sắc, có giá trị
lâu dài, vượt lên tính thời sự nhất
thời của vụ việc, tính khái quát được nâng cao, tính nhân văn - nhân bản sâu đậm, rõ nét hơn; mặt khác, về nghệ thuật thể loại, nó góp phần mở rộng biên độ phản ánh và thể hiện
cuộc sống - con người của thể loại truyện
ngắn hài, khiến cho dung lượng và
chất lượng của thể loại văn xuôi tự
sự đặc biệt này trở nên phong phú, đa dạng hơn. (Đến mức, ở một vài truyện,
theo tôi, tính hài đã có phần nhòe mờ,
nếu chiểu theo tiêu chí chặt chẽ của truyện
ngắn hài để tràn sang thể loại tự sự
ngắn trữ tình. Ví dụ: Điều ngỡ ngàng
của tôi, Dưới lùm cây có pho tượng).
Tôi cho rằng, khi viết Chuyện cái vòi nước, chưa chắc nhà văn trẻ đã tự ý thức được sâu
sắc vấn đề này. Có thể anh cứ viết theo tiếng gọi của trái tim nghệ sỹ và sự thôi
thúc, mách bảo trong tư duy nhạy bén của một phóng viên, một công dân trước
thực tế cuộc sống xã hội đương thời. Chẳng qua, đây chỉ là suy diễn, đoán định
của người đọc lại quyển sách 30 năm sau mà thôi!
4.
Tiếng cười nhẹ, hóm mà
không kém sâu sắc, triết lý
& Những đặc điểm nghệ thuật khác…
Thành công cùng hạn chế về nghệ thuật của
nhà văn trẻ quê Trèm.
Giá trị nghệ thuật cơ bản của truyện hài nói chung,
truyện ngắn vui như Chuyện cái vòi nước,
nói riêng, là ở chỗ tiếng cười hài hước
mang tính xã hội, tư tưởng - thẩm mỹ
có giá trị đến đâu và được xây dựng, sáng tạo như thế nào, tạo được hiệu ứng đồng cảm lành mạnh trong tâm
hồn người đọc ra sao. Đọc lại tập sách hài đầu tay của Nguyễn Hiếu sau độ lùi
30 năm, bình tâm cảm nhận và đánh giá, thấy sự tươi mới, ròn vang của thể loại
này cơ hồ có giảm mức độ ít nhiều…. Tất nhiên! Nhưng vẫn có thể khái quát đặc
điểm và ưu điểm như trên. Đáng biểu dương hơn nữa là bởi từ ấy cho đến nay, dòng văn hài của cả nền văn học Việt
chúng ta vẫn đã và đang èo uột, thưa
vắng xiết bao!? Tương lai xem ra cũng
chẳng có gì hứa hẹn! Nghĩ không khỏi trạnh lòng: những truyện ngắn hài lừng
danh của Nguyễn Công Hoan, tiểu thuyết hài Số
đỏ của Vũ Trọng Phụng trước cách mạng
may được một Cái vòi nước của Nguyễn
Hiếu và một Hậu Chí Phèo của Phạm
Thành muộn mằn và đứt quãng nối nghiệp. Nhưng như thế cũng chẳng đã đáng mừng
và le lói hi vọng về sự nối tiếp của mạch
hài văn hiện đại nước ta?
Âm hưởng hài hước, đùa vui bàng bạc khắp 23 truyện
trong Cái vòi nước. Tiếng cười lành mạnh, trẻ trung của nhà
văn trẻ tỏ ra không hề bông phèng, vu vơ mà xuất phát từ những tình huống đời
thường rất thực tế đã được soi chiếu sắc sảo và làm bật nổi những mâu thuẫn hài dựa trên những tương phản
đối lập, lô gich chứ không hề chủ quan bịa đặt, lắp ghép, gọt chân cho vừa
giầy; những mâu thuẫn giữa các phạm trù xã hội – đạo đức – tâm lý phổ biến trong cuộc sống nhân dân Việt Nam
những năm nửa công trường, nửa chiến trường xôn xao (Tố Hữu), những năm cả nước ăn bo bo đẻ ra nhà máy thép (Chế Lan Viên), những năm cả dân tộc,
sau những cuộc chiến tranh chống ngoại xâm trường kỳ, dữ dội, quyết liệt tìm
một lối đi mới để vùng thoát khỏi sự trói buộc, trì trệ của cơ chế quan liêu - bao cấp đã từ lâu
không còn tác dụng! Trong những mối quan hệ xã hội, gia đình chằng chịt, phức
tạp đan xen: cá nhân và tập thể, trách nhiệm riêng và chung, thực lực hạn chế
và sự háo danh, khiêm tốn, tự trọng trước sự cám dỗ của đồng tiền và quyền lực
hay nạn móc ngoặc, hối lộ, tham nhũng, tha hóa… (dù mới chỉ như những con muỗi,
cò con, so với phạm vi, mức độ khủng
như hiện nay); đến những quan hệ gia đình riêng tư nhất: giữa hai người đang
yêu nhau, cặp vợ chồng có vợ hay ghen, mối liên hệ tế nhị giữa biên tập viên
lão luyện trong nghề và nhà văn trẻ đang muốn khẳng định mình, nạn cá độ và
tình yêu nghề nghiệp, sự trung thực của các cầu thủ và trách nhiệm, tầm nhìn
của các nhà quản lý thể thao…v.v…
Mỗi truyện vui
của Nguyễn Hiếu đều mang lại một trận
cười nho nhỏ, không cay đắng, dữ dội, quyết liệt, cũng không hằn học, cay
động, nhọn hoắt như tiếng cười trào phúng, đả kích kẻ thù dân tộc, giai cấp;
Tiếng cười trong Cái vòi nước là tiếng
cười nhắc nhở, chế giễu, đùa vui, hài hóm khuôn trong nội bộ các tầng lớp nhân dân một thời khó khăn và hào hùng
của đất nước. Tiếng cười mang tính tập thể nhiều hơn tính cá nhân, cá
biệt, với ý thức nhà văn - công dân góp ý, phê bình để xây dựng.
Cười mấy anh trưởng phòng cá nhân, háo danh, vô cảm trước
trách nhiệm công việc và số phận con người.
Cười mấy bác thủ kho cứ ngỡ mình to hơn thủ trưởng. Cười vợ chồng nhà sử học chủ quan, tự tin đến hời hợt và vẫn giữ
cái nhìn lạc hậu, cũ kỹ về lớp trẻ. Cười
sự lịch sự ngây thơ, xa rời thực tế của anh nhà văn trẻ sớm được cuộc sống
nghiệt ngã mở mắt…
Tóm lại, tiếng
cười hài vui do tác giả sáng tạo khá nhiều vẻ, phong phú và đậm tính đời
thường, thời sự. Nhưng trong một vài truyện, tiếng cười ấy cũng có những biểu
hiện chuyển điệu, chuyển giọng để trở
nên kín đáo, càng nhỏ nhẹ hơn, lặn sâu vào tình huống cốt truyện và tính cách, ngôn
ngữ nhân vật, làm cho giọng điệu truyện hài trở nên lắng đọng hơn, vẫn nhẹ mà
gợi mở sâu hơn, thấp thoáng triết lý một cách không cố ý. (Sang vì vợ, Điều ngỡ ngàng của tôi,
Chuyện cái vòi nước (Riêng tình huống cái vòi nước công cộng hỏng này,
nhiều năm sau, Nguyễn Hiếu đã sáng tác 1 truyện ngắn khác: Người thích rậm lời (trong tập Người
đàn ông không lấy vợ (2014), thì
yếu tố hài vui gần như đã nhường chỗ cho khuynh
hướng bi kịch của 1 cách sống tốt đẹp,
nhưng lại bị chế giễu, ngăn chặn, có phần mạnh mẽ hơn nhiều so với truyện xưa?!).
Kể ra, với tác phẩm đầu tiên, lại là 1 tác phẩm hài
vui, đầu tay, viết được như thế đã là khá lắm rồi! đáng ghi nhận lắm rồi!
Tác giả Chuyện
cái vòi nước đã sáng tạo tiếng cười trong truyện mình bằng những biện pháp, thủ thuật gì? Cố nhiên,
thấy cũng vẫn là những biện pháp nghệ thuật học tập từ truyện hài dân gian,
truyện ngắn, truyện dài hài của các cây bút văn xuôi trong, ngoài nước đi
trước. Rõ và có hiệu quả tốt là một số biện pháp phổ biến sau:
-
Cường điệu, phóng đại tình huống, nhân vật, ngôn ngữ,… tùy mức độ khác
nhau.
-
So sánh
tương đồng hoặc tương phản. (tập trung vào sự khác biệt giữa các nhân vật)
-
Nghệ thuật kết truyện bất ngờ và gợi mở.
-
Giễu nhại,
-
Lời văn bàng
bạc giọng đùa vui.
-
Bước đầu sử dụng yếu tố huyền ảo của thần thoại,
truyền thuyết kết hợp với các yếu tố (chủ yếu) của hiện thực để tạo tình huống
gây tiếng cười. (…Thánh Gióng bay về
trời). cùng với cách mở truyện
học từ truyện cổ tích dân gian:
Ngày
nảy ngày nay, ở một công ty nọ, có một ông chủ nhiệm to béo,
mượt mà… (Chuyện kim tích; tr. 8)
gợi cảm giác vừa cổ vừa kim, khá thú vị.
Tuy nhiên, đây mới là thể nghiệm đầu tay
nên còn thô vụng, đơn giản. Càng về sau, Nguyễn Hiếu càng thành công hơn với
thủ pháp nghệ thuật chịu ảnh hưởng của một tác giả gạo cội châu Mỹ La tinh).
-
Bố cục
truyện ngắn hài trong Cái vòi nước:
Nhìn chung gọn, rõ, chặt.
Tuy thế, nhà văn trẻ còn phải học tập rất nhiều ở các
bậc thầy về mặt này. Một số truyện trong tập chưa cô đọng, độ nén chưa cao, còn để những chi tiết ít
tác dụng, có thể lược bớt cũng chẳng ảnh hưởng gì đến nội dung của truyện.
-
Câu văn khá
linh hoạt. Nhưng từ đó lại nảy ra một trong những nhược điểm (sẽ còn tồn tại rất lâu như một bệnh mãn tính hay một
thói tật của ngòi bút?!) của câu văn Nguyễn Hiếu. Đó là sự gia công, chọn lọc,
sửa chữa câu chưa thật nghiêm, kỹ nên còn không ít những câu văn quá dài, các
mệnh đề, cụm từ liên kết với nhau lỏng lẻo, gây cảm giác tư duy rối rắm, người
đọc khó theo dõi (tr. 5, 9…).
Nguyễn Hiếu đã hơn một lần thổ lộ với
tôi, cái lý do sâu kín của nhược điểm ngôn ngữ tồn tại quá dai dẳng, rất khó
sửa này: Ấy là khi ngòi bút đang bị rơi vào tình trạng bí rị, đang moi óc, cố
tìm hướng đi tới, phát triển của cốt truyện… mà chưa ra!? Thế là câu cú từ chỗ
mạch lạc, trôi chảy tự nhiên cứ bị quanh quẩn, lòng vòng, lằng nhằng, rắc rối
một cách khó kiểm soát. Tình trạng này chỉ chấm dứt, ngôn từ kể chuyện tả
người, tả cảnh, tả việc của Hiếu sẽ nhanh chóng trở lại gọn ghẽ, trong sáng đâu
đấy, khi mạch truyện cho đến hồi kết được khai thông (gần giống như cụ Nguyễn Công
Hoan ngày xưa kéo 20 trang đầu toàn chuyện đẻ đái, mất gà, chửi bới…dông dài
trong tiểu thuyết Bước đường cùng.
(Hồi ký Đời viết văn của tôi (NXB Văn học, 1973). Tôi thì nghĩ đó chỉ là một cách
biện giải chân thành, tinh quái và đáng yêu của tác giả mà thôi! Nhưng không
phải chỉ có thế! Ở đây, thực sự có vấn đề về tư duy và ngôn ngữ thể hiện của
Nguyễn Hiếu, một yếu điểm chỉ mang lại sự mỏi nản nơi người đọc khi đọc văn
anh.
-
Chi tiết, lời nói
của nhân vật bà vợ nhà sử học được cố ý nhắc đi nhắc lại như điệp khúc giễu nhại: - Cái đó đâu có chuyện gì mà rộn! (Láng giềng
của nhà sử học) lại gây phản cảm, vì sự bắt chước câu nói nổi
tiếng của cụ Hồng: - Biết rồi! Khổ lắm!
Nói mãi! (Số đỏ)
-
Cách đặt nhan đề truyện: có xu hướng chọn cả mọt
câu dài với dụng ý biểu hiện riêng chủ đề và nghệ thuật (Nếu bát nước chấm đó không là mắm
tôm, Nếu anh ấy luôn luôn nói thật, Trung phong tự do hay những đường bóng dích
dắc…). Tuy lại có những nhan đề ngắn mà vẫn vừa thừa vừa thiếu từ, lại tối
nghĩa: Chuyện kim tích (tr. 8); Chuyện
là tích rồi! vậy thừa từ chuyện. Nhưng nếu cứ để 3 từ thì lại
thiếu 1 từ để nhan đề có khả năng trở thành 1 thành ngữ: Chuyện kim tích cổ.
Thật ra, việc thể nghiệm sáng tạo có thể biểu
hiện ngay từ khâu đặt nhan đề tác phẩm. Nhan
đề tác phẩm Nguyễn Hiếu được suy nghĩ, lựa chọn rất có chủ đích, góp phần
làm nổi nét riêng tác phẩm của anh. Đó là 1 ưu điểm. Nhưng riêng trong trường
hợp này, điều đó lại bị ngược lại với ý muốn tốt đẹp, bản lĩnh nhà văn.
5. Thay lời kết
bằng một cuộc phỏng vấn nguội & ngắn
Khoảng hai tuần trước, trong một buổi nhàn
đàm của song lão chơi văn văn chơi, nhân lúc trà dư tửu hậu, khi
vừa đọc lại xong tập Chuyện cái vòi nước,
tôi ngẫu hứng làm một cuộc phỏng vấn
nguội, ngắn lão bạn già - nhà văn đầu hói, tóc nhuộm, ria nhuộm đen nhức,
như sau:
-
ĐV: Sau 30 năm
tồn sinh trong lòng người đọc, cậu tự
đánh giá thế nào về tác phẩm văn xuôi đầu tay của mình?
-
NH: Đó là đứa con
đầu lòng rứt ruột đẻ ra sau hơn chục năm ấp ủ, thai nghén của tớ. Tất nhiên, tớ
yêu quý nó vô cùng, dù bây giờ sau hơn 40 năm làm nghề. Nhìn lại, tự thấy nó (CCVN)
còn không ít non nớt, cạn nông và vụng dại. Nhưng đó là sự non nớt, vụng về
chân thành và sáng trong, đầy ham mê đặc biệt mà những tác phẩm sau này của tớ,
dù khá hơn, hay hơn, không sao có được! Trong sự nghiệp của một nhà văn chuyên
nghiệp nói chung, như tớ nói riêng, tác phẩm đầu tay được in là một sản phẩm
tinh thần và vật chất thiêng liêng, không gì có thể thay thế!
-
ĐV: Phải chăng có thể vận 2 câu thơ nổi tiếng của
Thế Lữ vào đây:
Vòi
nước đầu tay lưu luyến ấy,
Hết đời, hồ dễ Hiếu sao quên!?
-
NH: Hay! Hay!
-
ĐV: Vậy thì cơn
cớ nào khiến nhà báo trẻ Nguyễn Hiếu muốn kiêm nghề viết văn, lại chọn lối văn hài – truyện ngắn, một thể loại văn
xuôi hóc búa, khó nhằn, ngay cả với những nhà văn thành danh lâu năm?
-
NH: Câu hỏi khá
hiểm đấy! Nhưng với tớ, câu trả lời thật đơn giản: Tính vui nhộn, hài hước vốn có trong máu của tớ, được di truyền
khá mạnh và nhiều từ bà mẹ tớ, đặc
biệt từ ông cậu ruột THT – nhà thơ làng lừng lẫy một thời vùng Trèm – Vẽ, mà không
ít câu vần vè của cụ đã tự nhiên trở thành truyền ngôn dân gian: Cắt tóc Lại Xuân, cán bộ, nhân dân ai ai
cũng thích! Nông dân chùi chân đi ngủ!
Chào cô giáo Tú! Chào chú giáo Trường! chồng dân Thụy Phương, vợ là gái phố!...
Mang dòng máu vui hài, tếu táo ấy, tớ
chuyển vào văn mình một cách hồn nhiên, tự nhiên, chẳng cần phải lựa chọn, đắn
đo gì!
-
ĐV: Chẳng lẽ chỉ
có thế? Còn ảnh hưởng của học vấn, sách vở đối với cựu học sinh giỏi Văn miền
Bắc năm nào?
-
NH: À, đúng! Một
nguồn kích thích, gợi dẫn quan trọng nữa là bức
thư tay của cụ Nguyễn Công Hoan
(tớ còn trang trọng lưu giữ đến nay), một cây bút hài số 1, 2 ở Việt Nam
-
ĐV: Thảo nào! Thế
chứ! Thời in ấn bao cấp quốc doanh độc quyền ấy, loại lính mới tò te như cậu mà
được in riêng cả 1 tập truyện ngắn vui - hài là may mắn đặc
biệt rồi! Mới hay tại sao trong CCVN, thấp thoáng hơi hướng đâu đó văn cụ
Nguyễn, cả cụ Vũ (Trọng Phụng), cụ Tô nữa! Đúng không?!
-
NH (cười cười vừa kiêu kiêu vừa ngượng nghịu):
Đọc tinh đấy! Nhưng làm sao trách được 1 cây bút trẻ, trong tác phẩm chập chững
đầu tay, hở lão bạn già khó tính kia? Có điều, càng về sau, khi viết, tớ càng
không bị những cái bóng cổ thụ, đại thụ ấy ám ảnh, che khuất nữa. Tớ quyết tâm,
quyết chí đến độ quyết tử tìm bằng được lối viết riêng, tiếng nói riêng của
mình. Khi viết, chỉ biết mình và người đọc, tuyệt không nghĩ đến bất kỳ một ông
lớn, bà to nào!
-
ĐV: Ghi nhận suy
nghĩ, quan niệm nghiêm túc và khó khăn ấy đã được thể hiện khá rõ nét trong
nhiều tác phẩm ngắn, dài của cậu sau CCVN. Nhưng, nói thật, tớ cố soi, cố tìm khá
lâu mà vẫn chưa khái quát được đầy đủ phong
cách hài của NH đấy?! Cậu có thể nói gì về điều này?
-
NH: Một nhận xét
nghiệp vụ nghiên cứu - phê bình đáng để giới sáng tác quan tâm. Nhưng lại chứng
tỏ cậu chưa hiểu dụng ý nghệ thuật và khao khát cả đời văn của tớ. và cũng chưa
hẳn cậu đã đọc thật kỹ tất cả - toàn bộ truyện – kịch của tớ. Ấy là bởi tớ muốn quyết thử
sức, thể nghiệm vào tất cả mọi thể loại, loại thể văn học hiện đại. Tớ từng tâm
nguyện: Không có một thể loại văn học nào xa lạ với tôi!
Bởi thế, từ truyện ngắn hài, tớ vươn sang truyện
vừa hài, rồi tiểu thuyết hài: Tây
tây ta ta, Con ngố, Những mảnh trần gian chẳng đậm hài đó sao? Hài tràn
sang cả kịch tùy hứng của tớ: Cu Tũn muốn làm
người lớn, Hàng rào mồng tơi gãy
giập, Trò đùa của dân, Chuyện như thế
thì còn phải nói, cả Linh hồn đông
lạnh nữa… lẽ nào không phải hài kịch
Việt Nam
Thế nào? liệu tớ có tự nói quá, khen mình
quá không? Văn mình mà!
-
ĐV: Đó là căn
bệnh kinh niên khó tránh đối với bất cứ nhà văn nào! Càng tài càng tự thị, càng
coi giời bằng… nửa cái vung! Nhưng, bạn ơi! từ tâm nguyện, dù sâu sắc, thiết
tha, cháy bỏng đến mấy so với hiệu quả thực tế bao giờ cũng có khoảng cách xa.
Bạn đọc rộng rãi mới ghi nhận Nguyễn Hiếu là lực sỹ hạng nặng của văn xuôi, nhà viết kịch táo bạo; nhưng nhà văn hài Nguyễn Hiếu (vốn tiềm tàng
trong máu, như cậu tự nhận!) thì hình như vẫn… khi tỏ, khi mờ!... Trong hầu hết các văn phẩm, thi phẩm, kịch phẩm
của cậu, quả thấy bàng bạc đậm, nhạt,
nhiều, ít chất hài, giọng hài. Nhưng chưa
có 1 truyện vừa nào, tiểu thuyết nào, kịch bản nào có thể định danh là tiểu thuyết hài, hài kịch, theo đúng
nghĩa khoa học chặt chẽ của thuật ngữ này! (Nghĩa là yếu tố hài còn và luôn pha trộn, hòa lẫn, đan xen với nhiều yếu tố
khác, lúc chìm, lúc nổi chứ chưa thành nhân
lõi của dòng hài chủ lưu). Tớ cho
rằng đó là mặt trái, hạn chế của quan niệm lý thuyết bao sân của cậu và
hiệu quả sáng tác.
Nhưng, đến Môlie hùng vỹ cũng còn chỉ
được gọi là nhà hài kịch vĩ đại mà
thôi! Hay A. Tsêkhốp, một trong những bậc thầy số 1 của thể loại truyện ngắn thế giới thì số truyện ngắn hài 100% của cụ cũng chiếm chỉ khoảng 1/3 tổng số, là
cùng!
-
NH: Có thể vậy!
nhưng chưa chắc đã hoàn toàn như vậy! Nhưng thôi! tranh luận kiểu này e sẽ
không có hồi kết đâu! Chỉ biết, tớ rất cảm ơn bạn già, trong những ngày mưa
nắng, oi bức thất thường dường này, cần mẫn vượt lên mấy giống bệnh già mãn
tính, vẫn chịu khó đọc lại, đọc kỹ
tập truyện còm xửa xưa của tớ. Lại còn viết cho tớ những nhận xét bình luận
chân thực, ấm áp tình bạn mà vẫn khách quan, cẩn trọng từ một ngòi bút nhà giáo
– phê bình, nghiên cứu nghiệp dư lâu năm. Thế là quý hoá lắm rồi! Cậu thừa biết
tạng người, tạng văn của tớ vốn là
thế, hiện là thế và vẫn… là thế… mà! Xưa nay, có ai tự nắm tóc mình mà lớn lên
được đâu?! Họa chăng chỉ có thánh thần trong cổ tích, huyền thoại!!
-
ĐV: Phải! phải!
dù sao, theo tớ, Chuyện cái vòi nước
của cậu cũng xứng đáng sẽ được ghi vào danh sách những tác phẩm văn xuôi hài hiếm hoi
của văn học Việt Nam hiện đại thế kỷ 20. Chỉ nội điều đó thôi, cũng chẳng đủ để
tự hào và đáng chúc mừng hay sao? Sao ta lại không làm ly vang Đà Lạt mới này
nữa để mừng tuổi 30 Chuyện cái vòi nước –
đứa con đầu lòng của cậu chứ?!
-
NH: Ừ! mà không hiểu sao, tớ chỉ thích uống cái tang vang Đà Lạt? có thể một mình gật gù
tu cạn cả chai mà chỉ thấy lâng lâng, thú khoái lạ lùng.?! Nào! Bạn già! cạn
ly!./.
Cuối tháng bảy - 5 – 8 – đêm 6 – 8 - 2014.
ĐV
- Câu thơ Nguyễn
Hiếu trong bài Nhớ em tận Trường
Sơn (1974), từng được nhà thơ lớn Chế Lan Viên khen có sáng tạo hình
tượng (méo).
- Mời đọc: Nguyễn Hiếu hài trong chùm ba truyện
ngắn… và một vài bài khác trong sách: Văn chơi chơi văn (2014); chùm bài: Tác phẩm Nguyễn Hiếu trong
mắt Đường Văn.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét