TẠ
PHƯƠNG VỚI THƠ NGA
Vũ Nho
Vốn
không phải là người được đào tạo làm văn chương, nhà khoa học Tạ Hòa Phương lại
mê đắm thơ ca Nga như là mê đắm những cảnh quan địa chất mà anh theo đuổi và trở
thành nhà khoa học có tên tuổi. Vì mê đắm như thế, nên bạn đọc đã biết đến một
dịch giả Tạ Phương bên cạnh các tên tuổi như Thúy Toàn, BằngViệt, Thái Bá Tân,
Thụy Anh... “Thơ Nga từ một góc nhìn” là một tuyển tập khá phong phú, đa dạng
về các nhà thơ Nga, một số trước đó đã được Tạ Phương dịch và giới thiệu như một
tác giả trong một tuyển tập. Trong tập này, dù chỉ xuất phát từ “góc nhìn” của dịch
giả với hàm ý khiêm tốn là không bao quát được hết một nền thơ giàu thành tựu với
không ít các nhà thơ nổi tiếng không chỉ của nước Nga mà còn là của toàn thế giới, nhưng có thể nói là khá đa dạng
và toàn diện về các nhà thơ Nga. Có 26 nhà thơ Nga được chọn dịch với nhiều tên
tuổi đã quen thuộc với bạn đọc Việt Nam. Đó là các nhà thơ Nga cổ điển như F. Chiutchev, A. Pushkin, M. Lermontov, A. Blok, E. Esenin; đó là
các nữ nhà thơ mà hầu như ai yêu thơ Nga
cũng biết như O. Berggoltz, A. Akhmatova, các nhà thơ xô viết nổi tiếng như K. Simonov,
E. Evtusenko, B. Pasternak,… Hầu
hết các
nhà thơ đã qua đời, nghĩa là thành tựu thơ một đời của họ đã được xác nhận ở
Nga. Nhưng vẫn có hai nhà thơ đang còn sống dù tuổi đã cao.
Như
vậy là trong bạt ngàn rừng thi ca Nga, nhà địa chất Tạ Phương đã chọn ra một số
mẫu có tính chất tiêu biểu, giúp bạn đọc qua một số mẫu vật mà biết cả mạch quặng
trầm tích giàu có và quý giá, qua một số
giọt nước biết được đại dương, qua một số
cây
mà biết được cả cánh rừng đại ngàn.
Dịch giả Tạ Phương
Đọc
tuyển thơ này, những người yêu mến nước Nga sẽ được đắm mình trong không gian
Nga với những dòng sông Vôn-ga, Nê-va, Mát- xcơ-va… những thảo nguyên bát ngát,
những cánh rừng bạch dương, những cánh đồng lúa mì vàng óng, những con đường
tuyết trắng, những văn nhà gỗ đặc Nga, những mỏm núi với lâu đài hùng vĩ…
Đây
là mùa thu Nga tuyệt vời trong thơ F. Chiutchev:
Có
một tiết chớm thu tuyệt diệu
Ngắn
ngủi thôi nhưng tươi đẹp lạ kì
Suốt
cả ngày trời trong vắt pha lê
Khi chiều xuống nắng bừng lên rực rỡ
(“Có một tiết chớm thu huyền diệu”)
Nhưng cũng có “Mùa thu” thật ảm đạm và buồn
trong thơ S. Esenin:
Mùa
thu! Mây vần vũ
Gió
gào rú liên hồi
Thiên
nhiên buồn ủ rũ
Ghé
mắt nhìn nơi nơi
Những
b ông hoa tàn úa
Cây
trụi lá trơ cành
Vườn
trở thành hoang phế
Thung lũng bỗng buồn tênh
Một “Mùa hạ quý bà” trong thơ của Olga Berggoltz:
Có
một mùa đất trời lạ lắm
Nóng
thật dịu êm, nắng chẳng chói chang
Mùa
hạ quý bà - nôm na đời gọi thế
Đẹp mơ màng đâu kém tiết xuân sang
Một
thiên nhiên Nga thoáng hiện trong thơ M. Lermontov:
Trên
đỉnh núi trụi trơ phương Bắc
Có
một chàng thông đứng cô đơn
Tuyết
phủ vai như một tấm dạ sờn
Chàng thiếp ngủ, thân cành khẽ lắc
(“Trên đỉnh núi trụi trơ phương Bắc”).
Một
con đường mùa đông trong thơ A. Pushkin:
Qua
làn sương mù cuộn sóng
Vầng
trăng mờ tỏ hiện ra
Cánh
rừng thưa buồn quanh ta
Ngập
ánh trăng buồn man mác
Trên
đường mùa đông tẻ ngắt
Cỗ
xe tam mã lao nhanh
Tiếng
lục lạc rung reng reng
Đều đều âm thanh mỏi mệt
Tất
cả phong cảnh Nga được thấm đẫm trong tâm hồn những nhà thơ yêu nước Nga tha
thiết hiện ra trước mắt người đọc thật ấn tượng. Nhất là những ai đã một lần tới
nước Nga, dù lưu lại mảnh đất đó một thời gian dài hay ngắn.
Nhưng
ở góc
nhìn của nhà địa chất Tạ Phương phong cảnh thiên nhiên Nga tuyệt mĩ luôn gắn bó với tình yêu gái trai, tình
yêu quê hương, Tổ quốc
Về
tình yêu gái trai, người đọc sẽ được tiếp xúc với những tâm hồn giàu có, yêu
say đắm, ngất ngây, nhưng cũng đầy bao dung, phóng khoáng. Họ thú nhận những giây
phút rất riêng tư, thầm kín của cõi lòng. Cả nam thi nhân và nữ thi nhân đều dễ
dàng bị tiếng sét ái tình làm cho mất hồn, ngơ ngẩn.
A. Pushkin
thú nhận:
Khi
tôi nghe bên phòng khách cách tường
Tiếng
xiêm áo, tiếng chân em nhè nhẹ
Và
giọng nói ngây thơ trong trẻo thế
Bỗng
thấy mình như mất cả trí khôn
(Lời tự thú)
A. Blok
đoán mình sẽ chết vì ánh mắt người tình
Cuối
cùng anh cũng sẽ bị giết thôi
Bởi ánh mắt em - lưỡi dao găm sắc lẻm
(“Trong
ngày vàng giữa những nếp nhà”)
A.
Pushkin
thì được hồi sinh vì bóng hình nàng kì diệu:
Cô
đơn trong cảnh chiều tàn
Chốn
lưu đày mỗi ngày tan một ngày
Chẳng
tiên thần, chẳng đắm say
Chẳng
đời, chẳng lệ, chẳng ngây ngất tình
Bỗng
hồn rạo rực bình minh
Khi
em lại tới dịu dàng bên anh
Như
làn ảo ảnh mog manh
Như
thần linh hiện trong tranh mơ màng
Trái
tim anh đập rộn ràng...
(“ Gửi…”)
B. Akhmadulina thì ví người yêu đến như “bão giật thân tàu” và cô đã yêu đầy
thách thức, bất chấp tất cả:
Em
chẳng cần biết đâu
Dẫu
ngập tràn hạnh phúc
Hay
tan trong khổ đau
Cả
sướng vui khủng khiếp
Em
giống con tàu kia
Gặp
anh em không tiếc...
(“Mưa ướt mặt, ướt đầu”)
Một nhà thơ nữ khác là A. Akhmatova cũng đầy kiêu hãnh và mê đắm người tình,
một người “mãi mãi kì bí và mới lạ”:
Em
chỉ cần duy nhất một anh thôi
Mọi
điều khác có gì đâu đáng kể
(“Anh mãi mãi kì bí và mới lạ”)
Bởi vì người đó là tài
sản vô giá của người phụ nữ yêu:
Anh
- Mặt trời bài thánh ca em hát
Anh
- sự phì nhiêu màu mỡ của đời em
(“Kìa những bãi bằng
mông mênh biết bao”)
Đắm
say, nhưng những phụ nữ Nga cũng đầy tỉnh táo và bao dung. Khi biết rằng “sẽ chẳng đâu vào đâu cả”, người ấy nhẹ
nhàng khuyên, nhẹ nhàng cầu xin:
Đừng
dành nhiều thời gian cho em
Đừng
đặt cho em nhiều câu hỏi
Ánh
mắt anh trung thực trong lành
Đừng chạm bàn tay em, nghe anh
(B. Akhmadulina - “Đừng dành nhiều thời gian cho
em”)
Và
không ích kỉ, rất vị tha, cao thượng. Họ mong muốn “Chúng mình cần được sống bình yên”, bởi vậy mà họ nén chịu sự cách
xa, và khao khát:
Giá
lúc ày anh hiểu được, anh yêu : em khát
Cặp môi khô màu hồng thân thiết của
anh
(A. Akhmatova
–
“Chúng mình không uống chung một chén”)
Họ
buông người mình yêu, vì không muốn ích kỉ chiếm đoạt:
Em
đang làm gì đây? Em đang buông
Người
đàn ông em từng chiếm được
Em
loại bỏ chính mình
Loại hơi thở khát khao từ lồng ngực
(O. Berggoltz – “Em đang làm gì thế này? Em đang
buông”)
Mạnh
mẽ và dứt khoát, người phụ nữ Nga yêu, bao dung, phóng khoáng, tôn trọng những
riêng tư và những khác biệt:
Em
cũng thích trước mặt em anh vẫn
Thản
nhiên ôm một ả tươi xinh
Anh
đừng rủa để dưới sâu địa ngục
Em bị lửa thiêu vì hôn kẻ khác anh
(M. Tsvetaeva -
“Em thích anh tương tư không phải vì em”)
Sự
thay đổi đột ngột của người tình, thật không hiểu nổi. Nhưng họ vẫn sẵn sàng lượng
thứ, “xin lượng thứ”:
Mới
hôm qua còn quỳ xuống bên em
Ví
em với cả Trung Hoa huyền bí
Vậy
mà rồi chỉ một thoáng buông tay
Đời rơi rụng - thành đồng xu hoen rỉ
(M. Tsvetaeva - “Mới hôm qua còn nhìn vào mắt em”)
A. Puskin đã viết “Trái tim không thể một ngày không yêu”. Chúng ta bắt gặp tinh thần ấy
trong mấy câu thơ của K. Balmont:
Thật
đáng sợ khi chẳng yêu ai cả
Bước
hững hờ. Thời sung mãn - vuột bay
Tuổi
trẻ anh bị thời gian tàn phá
Hãy yêu đi, yêu mơ mộng, đắm say
(“Hãy
yêu đi”)
Rộng
hơn tình yêu gái trai là tình yêu quê hương và tình yêu nước Nga hũng vĩ. Tuy đề
tài này thơ được chọn dịch không nhiều, nhưng cũng để lại những ấn tượng mạnh mẽ
và thấm thía. Những người lính Nga ra trận vì quê hương thân yêu, và vì cả những
miền đất đai mong muốn hòa bình:
Trên
lưng ngựa hành quân
Khi
xông pha đạn lửa
Những
người lính chúng tôi
Hát
bài ca “Táo nhỏ”
...
Tôi
đã rời cửa nhà
Lên
đường ra mặt trận
Cho
đất Granađa
Về tay người cày ruộng
(M. Svetlov - “Granađa”)
Họ
có thể đã có lúc tự hỏi mình, như E. Evtusenko “Và tôi
hằng trăn trở / Tự hỏi mình là ai? / Mình đã yêu gì nhất / Hơn cả cuộc đời này?”.
Câu trả lời là:
Tôi
đã yêu nước Nga
Đến
tận cùng xương tủy -
Con
sông ngày nước dâng,
Cả
trong mùa băng phủ.
...
Vượt
trở ngại gieo neo
Vì nước Nga tôi sống
(“Tuyết trắng rơi, tuyết rơi”)
Một tình yêu máu thịt không thể cắt nghĩa nổi,
như S. Esenin đã viết :
Tôi
yêu người, nước Nga hiền dịu
Vì
cớ gì - tôi chưa kịp hiểu
...
Ôi nước Nga, Tổ quốc tôi thân thiết
(“Nước
Nga”)
Tình
yêu ấy sâu đậm không thể nào diễn tả! Chỉ biết rằng vì nó mà thi nhân từ chối tất cả:
Nếu
có đội quân thần thánh hô vang
“Hãy
rời nước Nga lên thiên đường sống!”
Tôi
sẽ nói : “Thiên đường tôi không mộng
Hãy để tôi yên lành trên tổ quốc
thân thương”
(“
Ôi nước Nga, Tổ quốc yêu thương”)
A. Pushkin - Mặt trời thi ca Nga đã viết về thành
phố Veliki Novgorod (Novgorod vĩ đại) - thành phố được coi là ông tổ của các
thành phố nước Nga:
Ở đây là tâm hồn Nga
Chính nơi đây hương vị Nga ngào ngạt!
Có
thể mượn câu thơ của A. Pushkin để nói về tập thơ tuyển dịch này.
*
* *
Xưa
nay, các nhà nghiên cứu của Việt Nam và Phương Đông đều coi trọng ba tiêu chuẩn
để đánh giá bản dịch thơ thành công là Tín (trung thành với nguyên tác), Đạt
(thể hiện được tinh thần của nguyên tác) và Nhã (đẹp trong lời dịch). Vì điều
kiện không cho phép sách quá dày nên dịch giả Tạ Phương không in kèm nguyên bản
tiếng Nga để những ai thông thạo ngoại ngữ này có thể đối chiếu và đánh giá bản
dịch. Từng được tiếp xúc với các tập thơ song ngữ của dịch giả Tạ Phương, và
cũng có tiếng Nga tạm coi là đủ dùng, người viết những dòng này khẳng định và đảm
bảo rằng dịch giả Tạ Phương đã thành công. Một điều nữa để đảm bảo cho nhận định
này là việc cách đây tròn 20 năm - năm 1999, Tạ Phương đã được Hội đồng văn học
dịch Hội Nhà văn Việt Nam, báo Văn nghệ và Trung tâm VHNN Nga trao giải nhất cuộc
thi dịch thơ A. Puskin nhân kỷ niệm 200 năm ngày sinh đại thi hào Nga.
Từ
góc độ của người thời nay, có thể thấy rằng một người dịch thơ muốn thành công
cần có 3 yếu tố. Thứ nhất, phải thông thạo thứ tiếng mình dịch. Thứ hai, phải
giỏi tiếng mẹ đẻ. Thứ ba, điều này là cực kì quan trọng, người dịch đó phải là
người có tâm hồn thơ, và nếu biết làm thơ thì càng tốt. Bởi vì theo nhà thơ Nga F. Chiutchev “Bằng trí tuệ sao hiểu được nước Nga”. Cũng vậy, chỉ bằng trí tuệ, sao có thể hiểu, cảm được thơ
Nga. Tạ Phương là người hội đủ cả ba yếu tố kể trên.
Anh đã có những tập thơ với tư cách là người sáng tác. Anh có đủ vốn tiếng Nga
và tiếng Việt để dịch thơ Nga. Điều lí thú là bên cạnh những bài thơ chưa ai dịch
anh cũng không ngần ngại dịch lại một số bài thơ của các nhà thơ Nga nổi tiếng,
đã được nhiều người dịch ra tiếng Việt. Qua đó chúng ta cũng phần nào được thưởng
thức thơ Nga từ góc nhìn của riêng anh. Ví dụ, bài thơ “Đợi anh về” của K. Simonov; các bài
“Gửi…”, Con đường mùa đông, “Tên anh
nào có nghĩa gì”, “Ta dựng tượng đài
ta không phải sức bàn tay” của A. Pushkin;
bài Cánh
buồm, Mỏm đá, “Trên đỉnh núi trụi trơ phương Bắc” của M. Lermotov v.v..
“THƠ NGA TỪ MỘT GÓC NHÌN” của nhà khoa học,
nhà thơ, dịch giả Tạ Phương là một cuốn sách quý, lại càng quý hơn nữa khi những
người am hiểu tiếng Nga, say đắm thơ
Nga, có khả năng dịch thơ Nga ra tiếng Việt ngày một thưa vắng trên đất nước
Việt Nam. Đặc biệt, chân dung một số nhà thơ Nga được chính dịch giả Tạ Phương thể
hiện bằng than chì theo cách riêng của mình: A. Pushkin, M. Lermontov, E.
Eshenin và A. Akhmatova.
Hà Nội, tháng 8/2019
Nhà văn Vũ Nho
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét