CUỐN SÁCH THÀNH CÔNG VỀ MỘT CUỘC KHỞI NGHĨA NÔNG DÂN

CUỐN SÁCH  THÀNH CÔNG VỀ MỘT  CUỘC KHỞI NGHĨA NÔNG DÂN

Đọc “ Hoa dạ hương” tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Nhuận, nxb Văn Học, 2015

                                          

                  

                                                       Vũ Nho

          Cuộc khởi nghĩa của Phan Bá Vành là một cuộc khởi nghĩa lớn, kéo dài trong 7 năm. Tuy vậy, những trang lịch sử  viết về người thủ lĩnh nông dân này không nhiều. Chỉ có những dòng vắn tắt về tiểu sử cũng như một số trận đánh và nguyên nhân thất bại. Cũng đã có truyện cổ tích về Ba Vành, một số giai thoại về ông. Tuy vậy chỉ là những mẩu chuyện lẻ tẻ, vụn vặt. Đó là một khó khăn lớn về tư liệu mà người cầm bút phải bắt buộc vượt qua. Song, chính cái khó đó lại cho phép người viết có thể tung hoành bằng trí tưởng tượng phong phú, dựng lại chân dung một con người và một thời kì cách chúng ta chưa xa. Thành công của cuốn sách chính là đã khắc họa được khá sinh động, chi tiết một thủ lĩnh nông dân, có sức khỏe phi thường, có tài ném lao, có những hành động vì dân nghèo nên được nhân dân ủng hộ chống lại cả một triều đình binh hùng tướng mạnh. Những chương miêu tả  Ba Vành học võ; các trận đánh của quân Ba Vành với tướng lĩnh triều đình khá hấp dẫn. Tác giả là người vùng quê Phan Bá Vành nên có điều kiện sưu tầm những giai thoại về nhân vật. Nhưng giải thích vì sao Ba Vành có khả năng phi thân, ném lao nổi tiếng, nhà giáo muốn nhấn mạnh đến công phu luyện tập với người thầy giỏi. Giai thoại về những cái lông xoăn đặc biệt ở chân Ba Vành ( sau bị thuộc hạ làm phản cắt đem nộp Nguyễn Công Trứ) không được sử dụng. Phải chăng tinh thần của nhà giáo muốn đề cao sự học tập, mà cũng có thể là tác giả không muốn “thần thánh” hóa nhân vật, làm cho nhân vật gần gũi đời thường mà vẫn khác thường?

                                                                      Vũ Nho - Chủ trang

Tác giả đã cắt nghĩa vì sao quân Ba Vành ngày càng lớn mạnh. Bởi vì nghĩa quân làm hợp lòng dân: lấy của nhà giàu chia cho người nghèo, dẹp bọn giặc cướp  tàu ô để giữ cuộc sống, và chống lại sự  áp bức nặng nề của triều đình.  Ba Vành và nghĩa quân của ông đứng lên chống triều đình là vì dân “Bọn tàu ô nhiễu nhương nhiều rồi, sao triều đình không mang quân ra mà dẹp. Lại còn mất mùa, đói kém ở khắp nơi, dân khổ vì ai?[…] Nhìn rộng ra, ai gây sưu cao thuế nặng? Ai để ruộng đồng ngập lụt, xác xơ? Ai để anh em ta, bố mẹ ta, vợ con ta không có nổi bát cơm mà ăn?” (tr.30)

Các tướng triều đình  Lê Mậu Cúc, Trương Phúc Đặng lần lượt thất bại trước Ba Vành. Triều đình buộc phải cử Nguyễn Công Trứ, một người túc trí đa mưu để dẹp Ba Vành.

Trong chính sử chỉ ghi ngắn gọn là Ba Vành bị thất bại vì Nguyễn Công Trứ dùng mĩ nhân kế kết hợp với việc cho binh lính của Ba Vành xem  các tích chèo để chểnh mảng việc quân. Tác giả đã hình dung ra nhân vật Trần Thị Tú, một người chẳng những đẹp mà lại thông minh, dũng cảm. Một chi tiết thú vị là tìm mĩ nhân không phải ở cung tần mĩ nữ của nhà vua, mà là tìm ở các lớp “Tứ dịch quán”. ở đây, tác giả đã dụng công dựng lên mối tình chớm nở tuyệt đẹp giữa Tú và Hà.  Ba mươi ngày, ba mươi bài thơ qua lại của hai nhân vật  làm nên một nét độc đáo cho tập sách. Phạm Ngọc Tâm Dung đã góp phần làm cho hai nhân vật Tú , Hà trở nên rõ nét hơn qua những vần thơ lãng mạn, nhớ nhung, say đắm. Đáng tiếc là nếu như thầy giáo Nhuận dụng công hơn miêu tả cảnh đưa thư, cảnh chờ thư, sự khắc khoải của hai người thì  chương này  và cả cuốn sách sẽ càng thêm thú vị.

Tất cả các cuộc khởi nghĩa  trong thời gian nhà Nguyễn trị vì đều lần lượt thất bại. Khởi nghĩa của Phan Bá Vành cũng vậy. Phan Bá Vành thất bại vì Nguyễn Công Trứ là một người túc trí đa mưu. Nguyễn Công Trứ không chỉ là một nhà thơ, mà còn là một nhà quân sự, một nhà  kinh tế khi đảm nhận chức “Dinh điền sứ” khai khẩn đất đai và lập nên hai huyện Tiền Hải và Kim Sơn. Trong tiểu thuyết này, tác giả không sáng tạo nhiều về nhân vật  Công Trứ với tính chất tự tin, có tài, và chất “ ngất ngưởng” phóng túng. Nhân vật Nguyễn Công Trứ được thể hiện như là một người trông rộng, nhìn xa, nhạy bén tâm lí. Từ những đối đáp, luận bàn với vua, cho đến các hành động thực tế, và đặc biệt là sự thấu hiểu lòng người, trong việc chọn và thi hành kế mĩ nhân, trong việc đánh giá đối thủ là Ba Vành. Một người bạn sau khi đọc bản thảo có nhận xét rằng, nhân vật Nguyễn Công Trứ được dành cho nhiều trang quá, có phần ngang hoặc lấn át Ba Vành. Chúng tôi cũng thấy như vậy. Nhưng có thể, tác giả không chỉ chú trọng vào lãnh tụ khởi nghĩa Ba Vành, mà chú trọng đến toàn bộ cuộc khởi nghĩa, những nguyên nhân thành công và thất bại của nó. Nếu quả như vậy thì nhân vật Nguyễn Công Trứ, đối thủ trực tiếp của Ba Vành cũng cần được dụng công xây dựng. Chỉ có điều giá như tác giả kết thúc ở chương mười lăm thì vừa đẹp. Với giấc mơ của Công Trứ, các nhân vật quan trọng nhất của tiểu thuyết trò chuyện đối đáp với nhau. Thêm chương nữa thì  lại đầy đủ quá. Mà văn chương đôi khi kị sự đầy đủ!

Một điều  thấy rõ là tác giả không chỉ trình bày lại lịch sử. Câu chuyện về cuộc khởi nghĩa và thất bại của Ba Vành còn được tác giả lồng thêm vào những suy ngẫm, những trải nghiệm cá nhân thông qua các nhân vật. Chẳng hạn về vua ( người lãnh đạo có chức vụ cao nhất) và người tài. Vua nói : “ Làm vua thì ai chẳng làm được: “Cờ đến tay ai người ấy phất”. Không có ông vua này thì ông khác.  Thiếu người như ngươi thì không ai thay thế, bởi ngươi là một nhà quân sự, một nhà thơ, một nhà tâm lí…Nhà ngươi đúng là người quân tử đã lập công, lập đức, lập ngôn, còn ta chỉ là ông vua của một thời” ( trang 190).  Hoặc là quan hệ giữa quyền lực với tình yêu trong câu chuyện tay tư giữa Công Trứ , Ba Vành, Hà và Trần Thị Tú  :  Ba Vành có lúc được tôn làm vua, nhưng không có tình yêu, Công Trứ cũng không có tình yêu, cả vua  có hàng ba trăm mĩ nữ cung tần cũng không có tình yêu. Xét cho cùng thì họ thua Tú và Hà, tuy không thành vợ thành chồng, nhưng đã có  một tình yêu lãng mạn và say đắm. “ Quyền uy rồi sẽ hết, tuổi tác rồi sẽ già, bạo lực rồi sẽ qua. Chỉ còn tình là sống mãi với thời gian” ( chương 15). Còn có thể suy ngẫm về lẽ được mất khi không bo bo giữ của cải ( tr. 200), về việc thu phục nhân tâm không phải bằng tiền mua, bằng sức ép, mà bằng cái tâm của mình ( tr. 202)…

Những năm gần đây, các nhà văn Việt Nam thường quay lại với đề tài lịch sử. Hàng loạt tiểu thuyết về các nhân vật lịch sử đã ra đời như về Hồ Quý Li ( Hồ Quý Li của  Nguyễn Xuân Khánh),  về Nguyễn Trãi ( Hội thề của Nguyễn Quang Thân), về Trần Nguyên Hãn ( Sóng hận sông Lô của Vũ Ngọc Tiến), về triều Trần ( Bão táp triều Trần của Hoàng Quốc Hải) về Ỷ Lan ( Nguyên phi Ỷ Lan của Ngô Ngọc Liễn), về Hồ Chí Minh ( Mặt trời Pác Bó của Hoàng Quảng Uyên)…Bây giờ nhà giáo Nguyễn Xuân Nhuận viết về Ba Vành với tiểu thuyết Hoa dạ hương.

Còn nhớ trong chương 12 của tiểu thuyết này, dân Thái Bình muốn xây đền thờ Phan Bá Vành nên đã xin ý kiến Nguyễn Công Trứ. Vì tránh phiền phức nên ngôi đền đó phải mang tên là “ Đền mục đồng”. Nguyễn Công Trứ  dù dẹp được Ba Vành nhưng vẫn tôn trọng, đánh giá cao đối thủ. Ông đã thấy Ba Vành không có tội gì và  đó là người rất được lòng dân. Bây giờ thì Lịch sử đã trả lại sự công bằng cho người lãnh tụ khởi nghĩa nông dân. “Hoa dạ hương” chính là ngôi đền trong cõi văn chương về Ba Vành, tuy  chưa phải là ngôi đền tráng lệ, nguy nga bậc nhất, nhưng cũng đủ to đẹp, đàng hoàng.

Ca từ của bài hát nổi tiếng một thời ai ai cũng biết “ Ngày đầu chưa quen, đường cày đâu thẳng ngay”. Nhưng với nhà giáo Nguyễn Xuân Nhuận, ngay tác phẩm đầu tay, đường cày đầu tiên trên mảnh đất tiểu thuyết lịch sử; dù có điểm này điểm khác chưa được như ý tác giả và như ý bạn đọc, thì “Hoa dạ hương” vẫn là một tiểu thuyết thành công, chững chạc viết về cuộc khởi nghĩa của một lãnh tụ nông dân sinh trưởng tại vùng quê lúa Thái Bình./.