THƠ HÀ NỘI TRONG DÒNG CHẢY CÁCH TÂN

THƠ  HÀ NỘI TRONG DÒNG CHẢY CÁCH TÂN

                                              

                                              Vũ Nho

 Theo quan niệm của  chúng tôi, kể từ đầu thế kỉ XX đến nay, Việt Nam chúng ta đã trải qua một số lần cách tân thơ ca với những mốc lớn sau đây:

-         Phong trào thơ mới (1932 -1941)

-         Phong trào thơ kháng chiến chống thực dân Pháp  và đế quốc Mĩ xâm lược. (1945 – 1975)

-         Phong trào thơ ca từ khi thống nhất đất nước và mở cửa đổi mới (1986 đến nay).

         Nói sự đổi mới của thơ Hà Nội chúng ta cũng phải đặt trong dòng chày của cả đất nước. Tuy nhiên, phải thấy rằng phần lớn lực lượng  người viết ưu tú  là Hội viên Hội nhà văn Việt Nam, sống tập trung ở Hà Nội, nên ảnh hưởng của thơ Thủ đô có một vị trí quan trọng nhất định trong xu thế đổi mới thơ ca của đất nước. Chúng tôi nhận diện thơ Hà Nội là thơ của các nhà thơ sinh hoạt trong Hội nhà văn Hà Nội, thơ của các Câu lạc bộ thuộc Trung tâm văn hóa của thành phố Hà Nội, và thơ của các nhà thơ Hội viên Hội nhà văn Việt Nam sống và viết tại Thủ đô.

          Bây giờ chúng ta đã có kinh nghiệm trong cuộc đổi mới của thời kì thơ mới. Và cũng đã có những kinh nghiệm của cuộc đổi thay từ thơ mới sang thơ chống Pháp, chỗng Mĩ. Dĩ nhiên có cả kinh nghiệm tìm tòi riêng lẻ của các nhà thơ sống và viết ở miền Nam. Những người làm thơ tìm tòi đổi mới thơ ca theo nhiều hướng khác nhau, theo nhiều cách khác nhau. Cũng có người ồn ào tuyên bố. Cũng không ít người lặng lẽ, âm thầm. Chúng tôi đã thử phân chia việc đổi mới thơ ca  Thủ đô theo các xu hướng khác nhau như sau:

        Xu hướng viết trường ca

Đây là một xu hướng nhắm vào sự đổi mới hình thức. Những người viết sau các bài thơ, các tập thơ in riêng, muốn dồn sức để thơ nói về một vấn đề lớn, có sức khái quát, ôm trùm lớn. Bởi thế mà trường ca là một thể loại mà nhiều người tìm tới. Người viết muốn chứng tỏ bút lực của mình, muốn làm mới mình, muốn sử dụng mọi yếu tố kĩ thuật. Có nhà thơ không tiếp tục trường ca như  Trần Đăng Khoa. Có thể trước đó đã viết trường ca nay tiếp tục như Hữu Thỉnh ( Trường ca biển, 1994, Sức bền của đất, 2004); Nguyễn Trọng Tạo  ( Biển mặn, 2005). Có người lần đầu viết rồi gắn bó với trường ca như Trần Anh Thái  (Đổ bóng xuống mặt trời ,1999;  Trên đường, 2004;  Ngày đang mở sáng, 2007); Nguyễn Anh Nông ( Trường ca Trường Sơn, 2009; Gửi Bill Gates và trời xanh, 2011;  Trò chuyện với cha con  Cu Lập Sơn, 2012; Lập Thành, 2012); Lê Thị Mây (Lửa mùa hong áo, 2003; Côn Đảo, 2009)…Có người chỉ một lần tạt qua trường ca như  Mai Nam Thắng ( Cổ tích làng cát, 2004), Lê  Ngọc Bảo ( Tiếng hát một dòng sông, 2005),  Nguyễn Vũ Tiềm ( Văn đàn bi tráng, 2008), Nguyễn Viết Chữ ( Hát dọc cánh rừng già, 2010); Có người viết trường ca đồ sộ như Nguyễn Linh Khiếu với tập “Hoa linh” ( 710 trang khổ 16 x 24)…Dẫu sao thì đây cũng là một xu hướng thơ  đổi mới. Có người còn đưa ý kiến ngay trong thể loại trường ca, cũng có thể có “phản trường ca”, ý muốn nói đến những việc làm khác với trường ca cổ điển. Tuy nhiên, coi trường ca như một thể loại  mới được du nhập vào chưa lâu. Lí thuyết về thể loại này cũng chưa có hệ thống và bài bản. Vì vậy nói đến cách tân trường ca  có thể là quá sớm.

         Xu hướng viết thơ ngắn

Không có tuyên ngôn gì ghê gớm, nhưng các nhà thơ  sống và viết ở Hà Nội, hầu như đều thử sức với thể thơ ngắn. Bởi lẽ thơ ngắn là sự diễn tả cảm xúc cô đọng, dễ nhớ, dễ thuộc. 

                                                           Vũ Nho chủ trang

Mặt khác, thời của thông tin bùng nổ, thơ ngắn rất thích hợp để quảng bá vì tốn ít diện tích, tốn ít thì giờ của người đọc. Nếu Nhật Bản có thơ Haiku ( ba dòng 17 âm tiết), Trung Quốc có thơ tứ tuyệt ( 4 câu) thì Việt Nam  từ xa xưa cũng đã có ca dao 2 câu. Chỉ 2 câu 6 và 8 gồm 14 âm tiết, chúng ta đã có những bài ca dao độc đáo như những viên ngọc sáng trong kho tàng thơ ca đất nước. Bây giờ các tác giả làm thơ hai câu không nhất thiết phải là 6 và 8. Thơ ngắn có thể là 2 câu, nhưng cũng có thể là 3 câu, 4 câu. Thậm chí thơ ngắn có thể chỉ 1 câu ( nhưng hiếm, bởi vì nó dễ bị nhận nhầm sang tục ngữ, một thể thơ trí tuệ như là một thể loại riêng trong văn học dân gian). Tìm tòi thơ ngắn có Nguyễn Hoa (tập “Từ  một đến tám” NXB Văn Hóa Thông Tin 1997). Một cây bút thơ viết ngắn khác là Mai Quỳnh Nam. Anh nghiêng về triết luận với các tập Bước trượt 1995; Các sự việc rời rạc 2002; Phép thử thuật tư biện 2007; Biến thể khác 2012;  Không thiên vị 2014. Trong các tập thơ của các nhà thơ Hà Nội xuất bản gần đây, không khó để tìm ra một vài bài thơ ngắn.

        Trong  xu hướng viết thơ ngắn, phải kể đến việc du nhập thể thơ Haiku của Nhật. Có người làm Haiku nhưng Việt hóa chỉ đề là thơ 3 câu. Có người  làm Haiku thuần Nhật với số câu, số chữ và “quý ngữ”. Danh sách này có thể kể Đinh Nhật Hạnh, Cao Ngọc Thắng, Phùng Gia Viên, Nguyễn Ngọc Căn… và các Haijin của Câu lạc bộ thơ Haiku Việt Hà Nội.

        Xu hướng cách tân dựa vào ảnh hưởng của thơ nước ngoài

Các nhà thơ trẻ, những người biết ngoại ngữ có thể đọc trực tiếp thơ nước ngoài từ bản gốc đã cách tân bằng cách học tập các thủ pháp kĩ thuật của nước ngoài. Đứng đầu danh sách khá dài này là nhà thơ Nguyễn Quang Thiều. Bắt đầu bằng tập thơ Sự mất ngủ của lửa  1992 gây tranh cãi ồn ào. Nguyễn Quang Thiều kiên trì theo hướng cách tân đã chọn. Các tập sau thơ sau : Người đàn bà gánh nước sông ( 1995);  Nhịp điệu châu thổ mới (1997); Bài ca những con chim đêm (1999); Cây ánh sáng (2009); Châu thổ (2010) khẳng định xu hướng cách tân của vị “chủ soái” đổi mới.

Viết theo xu hướng này ở mức độ nhiều ít khác nhau, ở Hà Nội, có thể kể  Bằng Việt, Giáng Vân, Tuyết Nga, Hà Huy Hiệp, Thái Bá Tân…

Trong  buổi Tọa đàm “Những khuynh hướng sáng tác thơ Hà Nội đương đại” của Hội nhà văn Hà Nội sáng 10 tháng 9, nhà thơ Đỗ Ngọc Yên nhấn mạnh hai nhà thơ cách tân tiêu biểu là Nguyễn Việt Chiến (dựa trên thơ truyền thống) và Nguyễn Linh Khiếu (dựa trên điểm nhìn tư tưởng triết học). Trong khi đó, nhà thơ Nguyễn Việt Chiến lại khẳng định hai tác giả ấn tượng là Nguyễn Phúc Lộc Thành  (thơ lục bát) và Hoàng Xuân Tuyền ( thơ tự do) với giọng mới mẻ là giễu nhại.

Xu hướng quay trở lại những thể thơ truyền thống

Khi phong trào thơ mới bùng nổ và phát triển mạnh mẽ, vẫn có nhà thơ kiên trì với thơ cổ điển ( thơ cũ), đường thi là Quách Tấn, lục bát là Nguyễn Bính. Bây giờ cũng thế thôi. Một mặt các nhà thơ tìm cách viết ngắn, viết dài, làm mới từ ngữ, câu chữ, hình ảnh, nhịp điệu thơ,…tìm cách vận dụng các thủ pháp nghệ thuật thơ nước ngoài. Nhưng mặt khác vẫn có nhà thơ quan tâm đến lục bát truyền thống. Ngay cả người hăng hái như Trúc Thông, nhà thơ vẫn làm lục bát với Bờ sông vẫn gió; rồi Nguyễn Quang Thiều cũng viết lục bát ( mà lục bát cũng nhuần nhụy và hay). Hầu như nhà thơ nào cũng thử sức với thể tài này, dù biết rằng lục bát dễ viết, khó hay. Một số tác giả viết nhiều lục bát có thể kể : Phạm Công Trứ,   Nguyễn Thị Mai, Bùi Kim Anh, Đặng Vương Hưng, Nguyễn Thế Kiên, Lê Tiến Vượng, …Có cả một trang  mạng thơ lục bát khá nhộn nhịp  do nhà thơ Đặng Vương Hưng sáng lập. Các nhà thơ nổi bật như Hữu Thỉnh, Vũ Quần Phương, Trần Đăng Khoa, Trần Ninh Hồ, Phan Thị Thanh Nhàn, Đoàn Thị Lam Luyến,… đều có thơ lục bát.

Một số tác giả thơ sinh hoạt trong Câu lạc bộ thơ Đường. Làm sống lại loại thơ này với các nội dung phản ánh cuộc sống  đương đại. Tuy vậy chưa thấy có tác giả thơ Đường luật nổi trội.

 Nhà thơ Trần Quang Quý sáng tạo ra loại thơ riêng là thơ 5 câu ( nam cau). Thực chất đây có thể coi là 4 câu cộng một.  Độ dài ngắn các câu khác nhau. Nó không quá ngắn để “vón cục”, thiếu đất cho những rung động được ngân lên. Cũng không quá dài để phù hợp với tốc độ xã hội công nghiệp và thông tin đương đại. Và, nó hợp với khí thơ chiêm nghiệm, triết lý, diễn ngôn mà anh vẫn theo đuổi lâu nay ( Giới thiệu trên Vanvn.net). Thử nghiệm này cũng là một tìm tòi.  Thái Bá Tân  trước đó đã thử nghiệm 6 câu kiểu xit giô của nước ngoài. Như vậy là về hình thức chúng ta có đủ các loại  từ 1 đến 6 câu, chưa có ai chú ý thơ 7 câu. Thơ 8 câu thì ngày xưa đã có thất ngôn bát cú. Đó là xét về cấu trúc số câu trong một bài. Về phương diện câu thơ, nhà thơ Vương Trọng thử nghiệm và mời mọi người viết thơ “đa thanh”. Mỗi câu thơ có đủ sáu thanh điệu của tiếng Việt. Tuy nhiên, chỉ có nhà thơ làm được những bài thơ kiểu này, vì đây là một “luật” chặt chẳng khác thơ Đường. Chính tác giả viết “Như vậy làm thơ đa thanh khó hơn rất nhiều so với các loại thơ quen biết, thậm chí còn khó hơn cả thơ Đường luật”.  (Có loại thơ đa thanh như thế Vương Trọng – Báo Đại biểu Nhân dân điện tử, ngày 6/2/2014). Không có nhiều nhà thơ hưởng ứng và thành công với thơ “đa thanh”, họ chỉ coi đây là “thú chơi tao nhã”.

Quay trở về đồng dao có Nguyễn Trọng Tạo, Trần Lan Vinh. Đặc biệt, Trần Lan Vinh thành công với Gọi mưa (2002) và Lục bát đồng dao  (2015).

          Xu hướng thơ trào phúng

Thơ trào phúng là một vũ khí sắc bén để phê phán, đả kích những thói hư, tật xấu của xã hội,  đả kích kẻ thù  nội xâm là nạn tham nhũng, hối lộ, chạy chức quyền, lợi ích nhóm. Tiếp bước những Thợ Rèn, Xích Điểu, Đồ Phồn, Tú Mỡ có các tác giả sinh hoạt ở CLB thơ trào phúng Hà Nội. Tuy nhiên, chưa có người thành danh nổi bật. Chúng tôi muốn Ban Chấp hành và Hội đồng thơ của Hội  Nhà Văn Hà Nội cần quan tâm  hơn nữa đến xu hướng thơ giàu tính chiến đấu này.

Xu hướng thơ mạng

Đây chỉ là nói đến các tác giả coi mạng xã hội là nơi công bố sáng tác chính của mình. Một số nhà thơ, nhà văn cũng lập các trang riêng của cá nhân hoặc nhóm. Hoặc là có đăng kí bản quyền trang Web, hoặc là dạng Blog, hoặc Facebook (FB). Chúng tôi không tính các nhà văn, nhà thơ đó vào đây. Ví dụ nhà thơ Thái Bá Tân công bố rất nhiều thơ 5 chữ trên trang cá nhân, rồi quảng bá việc bán thơ; nhà thơ  Trần Nhương, Phan Thị Thanh Nhàn, Trần Đăng Khoa… cũng dùng mạng để công bố thơ và nhiều bài viết khác. Chúng tôi chỉ kể một số tác giả công bố thơ mạng như  Mạc Mạc,  Hạt Cát Diệu Sinh, Chử Thu Hằng, Nguyễn Thị Ngọc Mai, Nguyễn Lâm Cẩn… Không thể kể hết danh tính của họ. Nhưng thơ trên mạng, rồi họ in thành tập thơ  bình thường. Một số bài được cộng đồng mạng tán thưởng và khi in bình thường cũng được chú ý.

Phải kể đến thơ mạng của Câu lạc bộ thơ Facebook Việt Nam. Câu lạc bộ này kết hợp các CLB  thơ FB của các địa phương tổ chức giao lưu và xuất bản thơ. Các Câu lạc bộ văn chương của Thủ đô như Tháp Bút, Hồ Gươm, Tràng An, Thiên Đức, Thanh Xuân, Ba Đình,  Thi đàn thứ bảy, Bắc Từ Liêm,… sinh hoạt đều đặn, công bố thơ trên mạng và sau đó  in những tập thơ  trên giấy đẹp và chất lượng. Đây là phong trào thơ ca quần chúng, từ đó một số nhà thơ  nổi trội sẽ gia nhập Hội nhà Văn Hà Nội và Hội Nhà văn Việt Nam.

Xu hướng độc lập

Tạm phân chia ra các xu hướng như thế để chúng ta dễ dàng hình dung. Còn có một xu hướng khác không theo hẳn xu hướng nào bên trên,  xin được gọi là xu hướng độc lập. Các nhà thơ không tuyên bố, không tuyên ngôn, không sốt sắng theo một xu hướng nào. Họ lặng lẽ đổi mới thơ mình, trước hết là đổi cách nhìn đời, đổi cách cảm xúc, đổi cách  trình bày hình ảnh, đổi cách diễn đạt câu chữ.  Sự đổi mới đó lặng lẽ và âm thầm, chầm chậm , ít một nhưng chắc chắn, hiệu quả. Họ là số đông các nhà thơ mà tên tuổi đã quen thuộc với công chúng. Danh sách quá dài nên xin phép không thống kê.

Chúng tôi ghi nhận tất cả những cố gắng của các nhà thơ đã thành danh và chưa thành danh, các nhà thơ đã có vị trí không thể thay thế trên thi đàn và những nhà thơ đang lặng lẽ phấn đấu để có được sự đóng góp xứng đáng. Dù là đổi mới theo cách nào, cuối cùng vẫn là tạo ra được những bài thơ hay. Cái đích cuối cùng của sự đổi mới là thơ hay, chứ không phải đổi mới chỉ để nhằm đổi mới.

Dường như sau khi hội thảo khá ồn ào xung quanh hiện tượng Nguyễn Quang Thiều, các nhà phê bình cũng như các nhà thơ đã bình tĩnh lại. Bây giờ ít thấy những “tuyên ngôn” có  vẻ to tát. Có một người cực đoan đã nói công khai rằng: “Mặc dù yêu chuộng mọi kiếm tìm, tôi đôi lúc lại chỉ muốn xướng to lên (với tôi là một thói không thật hay): chống-cách tân, anti-cách tân, ngừng cách tân, thà như một kẻ bảo thủ tuyệt đối, một con ếch khư khư sung sướng với bầu trời miệng giếng của mình. Bởi tôi nghe thấy nhiều tiếng còi báo động giả về cách tân trong văn học Việt”.( Nguồn : http://anlacminh.blogspot.com. Xứ Đoài mây trắng bay,  Chống cách tân, ngày 25 tháng 1 năm 2018).

Vâng! Cách tân là một công việc khó, đòi hỏi thời gian và cả các  tài năng, đòi hỏi sự kiên trì bền bỉ. Không vì  thiếu vắng những tập thơ thật hay, không vì một vài tập thơ được giải thưởng mất hút “không một tiếng vang” trong đời sống văn học mà nghĩ rằng cách tân đã thất bại hoặc cần chống cách tân. Cuộc cách tân thơ ca lần này của Hà Nội diễn ra trên sự tìm tòi nhiều hướng, nhiều phương diện. Nó có lúc ồn ào, có lúc âm thầm. Nhưng chắc chắn phải khẳng định rằng nó đã đúng hướng. Và nhất định sẽ có những tác phẩm xứng đáng với sự chờ đợi của bạn đọc.

                                                Hà Nội, ngày 11 tháng 9 năm 

2019                                                             

Bài in trên báo NGƯỜI HÀ NỘI, số 40 +41 ra ngày 4/10/2019.

Đây là bản đầy đủ.