GHÉT CHUỘT của Nguyễn Bỉnh Khiêm với lời bình Vũ Nho

GHÉT CHUỘT

          Nguyễn Bỉnh Khiêm

Phiên âm chữ Hán

TĂNG THỬ

Duy thiên sinh chưng dân

Bão noãn các hữu dục

Ô hoàng cổ thánh nhân

Giáo dĩ nghệ ngũ cốc

Phụ mẫu ngưỡng tri sự

Thê tử phủ tri dục.

Thạc thử hồ bất nhân!

Thảo thiết tứ âm độc

Nguyên dã hữu cảo miêu

Lẫm dữu vô dư túc

Lao phí nông phu thán,

Cơ tích điền phụ khấp

Dân mệnh vi chí trọng,

Tàng hại hà thái khốc.

Thành xã ỷ vi gian

Thần, nhân oán mãn phúc.

Nhiêu thất nhiêu hạ tâm

Tất thụ thiên hạ lục.

Thị triều tứ nhĩ thi,

Ô, diên trách nhĩ nhục.

Tận sử điêu sái dân

Cộng hưởng thái bình phúc.

Dịch nghĩa

GHÉT CHUỘT

Trời sinh ra dân chúng,

Sự ấm no mọi người đều mong muốn.

Từ xưa các đấng thánh nhân

Dạy dân trồng năm giống lúa

Trên để phụng dưỡng cha mẹ,

Dưới để nuôi nấng vợ con.

Con chuột lớn kia sao mi bất nhân?

Ngấm ngầm ăn vụng ăn trộm.

Ngoài đồng chỉ còn nắm lúa khô,

Trong kho không còn hạt thóc thừa

Người nông dân khó nhọc và than thở

Người điền phụ gầy ốm và khóc lóc.

Tính mệnh của nhân dân rất là quan trọng,

Mi làm hại người ta quá lắm.

Mi chui vào góc thành, ẩn trong hang hốc ở nền xã, núp vào đó để tính mưu gian,

Quỷ thần và nhân dân oán ghét mi chồng chất ở trong bụng.

Mi đã làm mất lòng thiên hạ nhiều,

Tất nhiên bị thiên hạ giết chết.

Đem phơi thây xác mi trong triều và ngoài chợ,

Để cho loài quạ, loài diều hâu nó mổ rỉa thịt mi.

Như thế mới khiến cho dân điêu tàn ốm yếu

Được hưởng hạnh phúc no ấm thời thái bình.

Dịch thơ

GHÉT CHUỘT

Trời sinh ra loài người,

Ấm no theo lòng dục.

Ô ! xưa đời thánh nhân,

Dạy dân giồng ngũ cốc

Cha mẹ được nuôi nấng,

Vợ con có dưỡng dục.

Chuột lớn kia bất nhân,

Gậm khoét thật thảm độc.

Đồng ruộng trơ lúa khô,

Kho đụn hết gạo thóc.

Nông phụ cùng nông phu

Bụng đói, miệng gào khóc.

Mệnh người dám coi thường

Chuột mi sao tàn khốc!

Ỷ thành, xã làm càn,

Thần nhân đều hằn học.

Mi làm mất lòng người,

Tất bị người tru lục.

Thây phơi chốn thị, triều

Thịt cho cú, vọ rúc.

Khiến cho dân điêu tàn

Thái bình được hưởng phúc.

          Ngô Lập Chi dịch

Lời bình của Vũ Nho

Lũ chuột – loài gặm nhấm chuyên phá hoại thóc lúa hoa màu ngoài đồng, trong nhà của con người vốn chẳng được ai ưa. Từ xưa trong Kinh thi của Trung Quốc đã từng có bài Thạc thử ( Chuột xù) nói về con chuột béo bất nhân làm người dân điêu đứng. Bài thơ “ Ghét chuột” của Nguyễn Bỉnh Khiêm cũng khai thác chủ đề ấy, nhưng nổi bật ở cách đặt vấn đề và tình cảm căm ghét mãnh liệt của nhà thơ.

          Nếu như tác giả “ Bình Ngô đại cáo” đặt vấn đề “việc nhân nghĩa cốt ở yên dân”, mở đầu cho bài cáo nổi tiếng của mình, thì ở bài thơ này, Nguyễn Bỉnh Khiêm cũng đứng trên quan điểm vì dân mà ghét chuột:

          Trời sinh ra dân chúng,

Sự ấm no mọi người đều mong muốn.

Ngẫm kĩ ra thì tuyên ngôn nhân quyền vĩ đại trong cách mạng sau này đã từng được nói tới bằng thơ cô đọng ở đây. Tạo hóa sinh ra con người, thánh nhân chăm lo cho con người, nguyện vọng no ấm, hạnh phúc là một nguyện vọng chính đáng của họ. Thế mà Thạc thử ( Chuột xù) đã làm trái đạo trời, trái với thánh nhân, trái với nguyện vọng của người dân. Nó gậm khoét thảm độc:

Đồng ruộng trơ lúa khô,

Kho đụn hết gạo thóc.

Sự phá hoại, đục khoét ngấm ngầm của chuột làm cho:

Người nông dân khó nhọc và than thở

Người điền phụ gầy ốm và khóc lóc.

Phá hoại mùa màng, đục khoét kho tàng làm cho dân chúng mất mùa đói gầy, khó nhọc, rồi sau chết vì nghèo đói. Đó là tội lớn của chuột xù. Tác giả không nói thẳng ra, nhưng rõ ràng chuột không chỉ phá hoại, gậm khoét “thảm độc”, “tàn khốc”  gây tổn thất về kinh tế. Cái đói do chuột gây ra cảnh  Cha mẹ không được phụng thờ  và Vợ con không được săn sóc  đầy đủ. Chuột xù cũng còn thêm một tội làm băng hoại đạo đức xã hội.

Đáng ghê sợ của loài chuột là ngoài việc chúng phá hoại ghê gớm, thảm độc; chúng còn chui vào những chỗ thiêng liêng, quan trọng nhất để tiếp tục phá hoại và bảo toàn mạng sống. Cả thần lẫn người dù có tức  ghét đầy bụng (oán mãn phúc) nhưng không làm gì nổi nó.

Thành xã ỷ vi gian

(Mi chui vào góc thành, ẩn trong hang hốc ở nền xã, núp vào đó để tính mưu gian)

Ở đây không chỉ là việc nền xã thiêng liêng, nơi thờ cúng và chân thành ( công trình phòng thủ quốc gia) đã che chở cho chuột xù, làm cho người ta không dám đụng tới nó; mà còn có chuyện chuột ở chính những nơi thiêng liêng, những nơi quan trọng. Nó đã lọt vào đó, có vỏ bọc vững chắc và từ trong đó nó phá ra. Chuột dựa vào thành, xã; chuột ở chính nơi thành xã.

Với tấm lòng yêu thương dân tha thiết, nhà thơ đã cảm thông, đã đứng vào hàng ngũ những người bị hại; thay mặt cho thần, cho người – những người “ oán mãn phúc” – oán đầy bụng, nói lên nỗi căm ghét của mình:

Mi đã làm mất lòng thiên hạ nhiều,

Tất nhiên bị thiên hạ giết chết.

Đem phơi thây xác mi trong triều và ngoài chợ,

Để cho loài quạ, loài diều hâu nó mổ rỉa thịt mi.

Đọc đoạn thơ, thấy không phải là sự oán ghét bình thường. Nó là lời cảnh cáo đanh thép, cũng là lời nguyền rủa nặng nề dành cho kẻ thù không đội trời chung. Xé xác, phơi thây giống chuột không phải vì lí do riêng tư mà trước sau chỉ vì một mục đích nhằm làm cho dân nghèo “ cùng an hưởng hạnh phúc”. Lí tưởng thân dân, vì dân, nhân đạo và tiến bộ của nhà thơ thật đáng trân trọng.

Điều đáng nói là tính chất thời sự của bài thơ. Thời nào cũng có những con chuột xù “gậm khoét thảm độc” chui vào những nơi quan trọng làm hại dân lành, làm hại quốc gia. Cuộc đấu tranh chống tham nhũng bây giờ cũng chính là để tiêu diệt những con “chuột xù” mới, thực hiện lí tưởng lấy dân làm gốc mà các nhà tư tưởng của dân tộc từ bao đời đã ước mơ.

                                     

                                                           Hà Nội, 1991.