VŨ NHO NINH BÌNH: BẾP TRÈM

BẾP TRÈM

(Tản văn)

ĐƯỜNG VĂN

Đông tây - kim cổ, ai cũng biết vai trò quan trọng, không thể thiếu của cái bếp đối với đời sống vật chất, tinh thần của mỗi gia đình. Nhìn vào bếp, qua một bữa ăn thường nhật, người ta có thể đánh giá khá chính xác mức sống, cá tính, sở thích, thậm chí gu văn hóa thẩm mỹ và ẩm thực của bà nội tướng - chủ bếp, chủ nhà. Bếp là nơi quan trọng nhất, sau ngôi nhà chính, sau gian (phòng) thờ, gian (phòng) ở và gian (phòng) khách. Bếp, là nơi thỏa mãn nhu cầu tất yếu đầu tiên - nhất khoái / tứ khoái trong đời sống con người: ĂN. Bếp, hiển nhiên dùng để nấu ăn, chuẩn bị bữa ăn, cũng có thể là nơi ăn uống của mỗi gia đình hằng ngày. Nhà ai mà chẳng có bếp! Bếp phổ biến còn hơn cả chuyện thường ngày ở huyện! Nhưng chính ở đây, nếu bạn để ý tìm hiểu kỹ một chút, sẽ thấy không ít vấn đề lịch sử, văn hóa, xã hội, kinh tế, kỹ thuật, mỹ thuật ẩm thực, vô cùng phong phú, đa dạng và thú vị không chỉ về không gian, của mỗi đất nước, dân tộc, mỗi vùng miền, thậm chí mỗi dòng họ, mỗi giai tầng, mỗi gia đình rất khác nhau, mà theo thời gian (lịch đại), từng thời gian, mỗi thời đại, giai đoạn lịch sử xây dựng, kiến trúc bếp, cũng mỗi thời một vẻ, từ đơn sơ, nghèo nàn, cổ lỗ đến sang trọng, lịch sự, văn minh, tối tân hiện đại…

Tôi hoàn toàn không đủ trình độ và cũng không có tham vọng tìm hiểu, khảo cứu đề tài BẾP ở những phạm vi to lớn, bao quát, vĩ mô như thế. Trong bài tản văn nho nhỏ này, chỉ xin trò chuyện đôi điều cảm nhận, gợi lại vài hồi ức về cái bếp nhà nông làng Trèm ngày xưa cho đến cái bếp Trèm quê hương tôi thời @ đổi mới, ngõ hầu cùng bạn đọc tiêu bớt cái oi ả giữa mùa hè viêm nhiệt.

Bếp truyền thống của nhà Việt ở nông thôn miền Bắc, miền Trung, nói chung, thường được đặt theo hướng nào? Đại thể:

- Vuông góc với hướng nhà chính.

- Theo hướng nhà chính (nối với 1 đầu hồi hoặc lấy 1 gian buồng nhà chính làm bếp);

- Đối điện với nhà chính.

Bếp thường có 1 gian; đôi khi cũng có thể từ 2 – 3 gian (thêm chức năng nhà ngang, nhà ăn, nhà kho…). Bếp có thể liền với cổng.

Bếp nhà thường dân hầu hết là nhà cấp 4, 1 tầng, mái chảy, có dải hiên hẹp hoặc không hiên, có cửa ra vào, cửa sổ, có hoặc không cánh cửa…)

Bếp nhà nông dân làng Trèm xưa, trải các thời kỳ chiến tranh loạn lạc, thời hòa bình hợp tác, thời bao cấp khó khăn…trong đó có nhà tôi, nay bình tâm lần lần nhớ lại, vẫn thấy hằn trong trí nhớ những ấn tượng kinh khủng, ghê người!

Chật chội, bẩn thỉu, ẩm thấp, lộn xộn, luộm thuộm, bừa bãi… Bếp đã nhỏ hẹp, lại dựng sát cạnh chuồng trâu, bò, lợn, chó, gà, cống, rãnh tù đọng. Từ trên xuống dưới, từ ngoài vào trong, từ mái (ngói, lá, tranh, rạ) dui, mè, hoành, xà ngang, dọc, (gỗ, tre) đến tường (gạch, đất, vách phên) đều bắt bám những lớp mồ (bồ) hóng đen - nâu sẫm lưu niên, dày đặc, tỏa mùi hăng hắc (Quét làm phân bón ruộng rất tốt). Đi lại, đứng ngồi, bưng bê không quen, không khéo léo, gượng nhẹ sẽ dễ dàng ăn ngay 1 cục xôm xốp, mềm mềm đen sì vào đầu, vào vai, vào bát canh đang bốc khói, vào đĩa cá rô vừa rán ròn thơm lựng… Lúc ấy thì chỉ còn biết lạy trời mà chuẩn bị ăn mắng đoảng, ăn roi phạt của bố (mẹ)!

Hầu như căn bếp nào ở làng tôi cũng vậy, kể cả mấy gian bếp ngói của vài gia đình khá giả từ trước cách mạng, như bếp nhà cụ T, cụ H, cụ C…cũng chẳng hơn gì lắm. Vì không gian diện tích bếp nhỏ hẹp (độ từ dăm đến vài chục mét vuông mà lủng củng, lỉnh kỉnh đặt, kê dụng cụ, đồ đạc đủ thứ bà rằn: chạn bát đũa, cối gạo, cối xay, chõng tre, mâm ăn, vại dưa, vại cà, lọ mắm tôm, lọ mẻ, chai dấm, hũ muối…Góc để rơm, rạ, rác, củi xếp.chất ngàn ngật lên tận áp mái. Góc khác lổng chổng cả những cày bừa cuốc, xẻng, vồ, quang gánh, quang cặp, liềm, hái, thúng mủng, dần, sàng, rổ, rá… Bếp kiêm luôn kho chứa đồ.

Ấy vậy nhưng những đêm mùa đông rét mướt, rủ 1, 2 đứa bạn cùng tổ, cùng xóm đến học nhóm chung tại bếp, cùng ăn vài bắp ngô, củ khoai nướng (luộc), nắm bỏng rang rồi ôm nhau ngủ luôn trong ổ rơm mùa thơm thơm ngay cạnh bếp, bên ang cám lợn đầy phè đang sôi âm ỉ, lục bục và chú mướp cứ quấn lấy người… vẫn là 1 cái thú khác hẳn ngủ võng, ngủ giường, ngủ trên nhà.

Nền bếp đa phần là đất nện, thấp tè. Chỉ cần mưa một trận lớn là nước ngoài sân đã láng lai, bòng bõng dâng lên tận lưng lửng chai tương, chai mước mắm, bập bềnh ngang ngăn cuối chạn tre. Bữa tối hôm ấy cả nhà phải ăn đứng. Trong ánh sáng vàng vọt, yếu ớt hắt ra từ ngọn đèn dầu Hoa Kỳ đặt trên thành tường bếp, mâm cơm tuềnh toàng đĩa rau muống luộc, bát cà muối, đĩa tép rang, đĩa đậu phụ kho tương, bày trên cái mâm gỗ mọt, thủng, đặt luôn lên tầng chạn thứ 2. Từ ông bà, bố mẹ đến anh chị em, con cháu, mỗi người tự xới 1 bát cơm độn đỏ khé ngô mảnh hoặc khoai khô, sắn khô, mì sợi…gắp 1 đũa rau muống, chấm qua bát tương nhà làm, bước ra sân và, ăn cho thoáng. Hết thức ăn lại vào mâm gắp tiếp. Hết bát, lại mở vung nồi, đơm tiếp. Mấy đứa trẻ con vừa ăn vừa cười đùa chí chóe: - Con cua này của chị Hai béo hơn của em! - Úi giời! Mẹ ơi! Anh Ba gắp cặp díp những 2 miếng đậu liền! Ông bố lừ mắt nhìn cậu con trai đang lảng ra phiá góc sân, với vẻ sợ hãi, xấu hổ. Bà mẹ gắt khẽ: - Thôi nào! Có ăn mau đi để mẹ còn dọn, rửa, rồi còn nấu cám lợn cho kịp không? Ông nội, bà nội ngoài bảy mươi vừa đủng đỉnh, trệu trạo nhai vừa khẽ lắc đầu cười, nhìn nhau, rồi ngó đăm đăm ra ngoài trời đang sầm sập tối… Đó là một trong những bữa ăn tối ngày mùa chiêm tháng năm ở nhà tôi hồi những năm 60 thế kỷ trước. Trong gian bếp mới xây thu gọn lại còn có 1 gian thấp, hẹp (vì bố tôi phải bán ngôi nhà ngang – bếp ngói 3 gian để trang traỉ nợ nần). Sự nghèo túng, kham khổ, hiện rõ từng xăng ti mét! Nhưng không khí gia đình làm ruộng thuần nông chất phác, khẩn trương mà đầm ấm, vui vẻ lạ.

Hằng ngày, để chuẩn bị cho bữa ăn sáng cả nhà, bà nội hoăc mẹ tôi dậy rất sớm (khoảng 4 – 4h 30) nấu cơm, cháo hoặc om ngô, luộc khoai. Thức ăn quanh quẩn chỉ có tương (sau này thêm chai nước mắm), lọ vừng rang), bát dưa chua, bát cà muối (hoặc kho tương), nồi chạch khoai (búp khoai sọ kho mẻ bùi nghìn nghịt!)… Riêng ba anh em tôi được bố mẹ cho hưởng tiêu chuẩn bồi dưỡng ưu tiên. Sáng nay, quả trứng gà trưng, sáng mai vài miếng tóp mỡ dai ỉu hay thìa mỡ nước rưới thêm vào bát cơm. Thế mà ngon đáo để! Trẻ quê háu ăn, và và nuốt nuốt cứ như rồng leo, rồng cuốn! Lại nhớ câu thơ Nguyễn Bao: Những bữa cơm đèn/Dậy từ mờ đất/Gọi nhau xin lửa, qua rào! (Hoa chanh). Diêm hết, bật lửa chưa mua được đá. Mồi rơm con cúi đã lụi từ lúc nào! Không cầm đèn đi xin lửa hàng xóm thì lấy gì mà thổi cơm?! Quang cảnh cả nhà ngồi quây quanh mâm cơm lót dạ đạm bạc, nóng hổi thật ấm áp nghĩa tình ruột thịt. Vừa ăn, vừa nghe bố tôi phân công công việc trong ngày. Từng câu rành rẽ, giọng nói nhẹ nhàng. Nhưng mỗi câu là một mệnh lệnh dứt khoát như đã được ông chủ nhà tính hay lo, tính toán, cân nhắc kỹ từ đêm:

- Hôm nay chủ nhật: Cả Tạo phụ bố bẻ ngô ở dưới Kiếu. Hai Bê cắt cỏ. Ba Xê chăn bò. Còn mẹ mày thì gánh phân đổ ải kín mảnh Đồng Gia nhá. Sau gánh cuối, xuống cùng bố con tôi đẩy xe về. Còn bà nội, nhờ bà thổi cho chúng con bữa cơm trưa. Sợ đợi đến lúc nhà con về thì muộn quá! Ông nội rảnh tay thì bóc đỡ ít bẹ ngô, được bắp nào hay bắp ấy.

Nhoáng cái, bữa sớm đã xong. Hối hả người nào việc nấy, tỏa ra khỏi căn bếp ám khói, cũ kỹ thoát thai từ cái nhà ngang của các cụ để lại.

Nếu tính theo chiều cao từ trên mái trở xuống, có thể nói cái nhà thông khói (nhà khói) con con là một trong những kiến trúc khá độc đáo của những nhà bếp xây gạch ở làng tôi. Thường là người ta xây thêm 2 (hoặc 1) đoạn mái phụ cao hơn so vơi mái chính khoảng 0, 45 – 0, 50 m) cũng lợp ngói ta xếp hình vẩy cá, cũng làm bờ, nóc ốp ngói bò hoặc gạch lục… như mái chính . Ngày 2, 3 lần, đặc biệt là buổi chiều muộn, từng tốp nông dân làng Trèm vác cuôc, vác vồ hoặc dong trâu bò chậm rãi qua dốc Cầu Sông. Ngắm những làn khói xanh cuồn cuộn bốc lên từ những nhà khói, những đầu đốc mái tranh, mái rạ, vượt qua lũy tre, lan tỏa vào trời chiều đang ngả nắng, người nông dân làng Trèm, sau một buổi làm lụng vất vả, bỗng thấy thơ thới, nhẹ nhõm hẳn, biết rằng một bữa tối sum họp cả nhà đang chờ.

Nơi đun nấu và dụng cụ làm bếp thời ấy cũng khá độc đáo trong sự nghèo nàn, dân dã. 2 – 3 bộ vua bếp (mỗi bộ 3 ông) to, nhỏ nặm bằng đất thó (còn gọi là ông đầu rau), ngày càng rắn câng như đinh vì lửa nung thường nhật; 1 - 3 bộ kiềng gang đúc 3 chân, châu đầu thì thầm trò chuyện cả đời với nhau không chán. Chuyện càng rôm rả hơn trong ngọn lửa thổi nấu cơm, canh, hoặc đàm tâm đối diện trong thời gian giữa bữa ban ngày hay nửa đêm chờ đợi đội nồi. Nhiên liệu đun nấu của nhà nông làng Trèm chủ yếu là rơm, rạ, cây ngô, điền thanh phơi khô, lá nhãn, lá vải, lá sấu, lá bàng… ngoài chùa (đình) khô rụng, được quét vun, lèn vào bao tải, thúng lồ, đưa dần vào bếp. Mỗi bữa nấu ăn thật vất vả trong lửa than, bụi khói mù mịt. Chiếc que đun bếp, cời tro, than bằng thanh tre (sắt) khơi, gạt liên tục, để giữ lửa cháy đều theo ý muốn. Vào những đợt mưa dầm hay bếp dột thì thật khốn khổ. Cứ là chổng mông, phồng miệng mà thổi. Khói cay làm chảy nước mũi, nước mắt giàn giụa, toét nhèm. Nhất là lúc đứng vòng rơm, rạ bồi quanh nồi cơm (6 – người ăn, khoảng 3 kg gạo – độn) từ 2 – 3 nút. Thật không khác gì cảnh Đại Thánh Tôn Ngộ Không múa quạt ba tiêu giả trước ngọn Hỏa diệm sơn rừng rực lửa khói. Càng khơi, càng vun, lửa càng bùng cao, dữ dội, phần phật, rừng rực! Thổi xong nồi cơm, nấu chín nồi canh thì mồ hôi mồ kê ròng ròng như tắm, nhễ nhại, bừng bừng. Lại phải chạy ra bể, dội ào nhanh vài chục gáo nước mưa tắm qua, trước khi vào bếp ăn cơm. Sau này, nhiều nhà kiếm, mua được củi gỗ, mùn cưa, trên Kho 3, than tổ ong…Bếp đun nấu mới làm bằng những chiêc thùng lò mini cải tiến bằng sắt tây, đất chịu lửa. Nhóm bếp, quạt bếp cũng vẫn chưa tránh được khói mù, độc hại, nhưng so với thời đun bếp rác bẩn thỉu, bất tiện, mất vệ sinh trước đó… đã sướng hơn, tiện ích hơn nhiều lắm! Các cô giáo, bà giáo nội trợ đã có thể vừa trông lò vừa đọc sách, báo, học bài, soạn bài hoặc tiếp bạn ghé chơi mà cơm vẫn dẻo, canh vẫn ngọt. Vẫn được chồng, con khen đầu bếp loại…siêu!

Bếp Trèm thời @ như thế nào?

Từ những năm 90 vắt sang hai thập kỷ đầu thế kỷ mới, trong phong trào điện khí hóa, đô thị hóa nông thôn, cùng với những tòa nhà kiên cố, những biệt thự khang trang, xinh xắn hoặc đồ sộ 2, 3, 4, 5, 6 tầng với đầy đủ tiện nghi, hiện đại, rầm rộ mọc lên khắp các thôn xóm làng Trèm cùng những phòng bếp - công trình phụ mới mẻ, văn minh, tiện ích… tương ứng. Sạch bong, sáng loáng, bền, nhẹ. Bếp điện, bếp ga, bếp từ cảm ứng, lò vi sóng, tủ lạnh lớn 3 buồng, nhiều ngăn; quạt thông gió, ống thông khói, chạn gỗ quý, inốc, xoong, nồi áp suất, máy xay thịt, hoa quả, bát đĩa, muôi, thìa, sứ cao cấp Giang Tây, Nhật Bản, đũa gỗ mun, kim giao quý hiếm, dao, thớt đủ loại, gia vị đủ món, máy rửa bát …Các khoảng tường trống điểm xuyết treo vài bức tranh tĩnh vật hoa, quả, tranh phong cảnh nhẹ nhàng, tao nhã hoặc những bức ảnh màu trẻ con trong nhà phóng to. Đứng nấu, ngồi nấu, tùy ý. Chỉ cần nhẹ nhàng xoay nhấn 1, 2 nút điều chỉnh hoặc phẩy ngón tay lên màn cảm ứng. Bếp không khói, không nóng mà nhiệt độ khi cần có thể lên tới vài trăm độ C, lại rất an toàn. Lavabô 2 vòi nước nóng, lạnh điều hòa như ý. Bàn ăn bầu dục, bàn ăn tròn, xoay mặt kính, chổi lau nhà, máy hút bụi sịn…Nấu nướng một bữa ăn, chuẩn bị một bữa giỗ, bữa tiệc đãi khách, đón bạn… không mất 1 giọt mồ hôi vì hệ thống quạt trần, quạt cây, quạt bàn… êm ru, vù vù. Vừa thổi nấu, chuẩn bị bày biện, sắp xếp hoặc vừa ăn uống vừa nghe nhạc, xem ti vi, vừa gọi, xem mobil, buôn dưa lê…nếu thích. Bây giờ mỗi bữa ăn của hầu hết các gia đình nông dân, công nhân, cán bộ, giáo viên, thương nhân…ở làng Trèm, các ông chủ, bà chủ hay có thói quen nhâm nhi 1 vài li bia Hà Nội, chén rượu trắng, rượu màu ngon, bổ trong căn phòng ăn, phòng bếp sáng choang, cao rộng, dưới ánh đèn nê ông dìu dịu,… Kể ra như vậy, thực sự đã hơn nhiều cảnh sống của các gia đình điạ chủ, tư sản, quan lại xưa hay gia đình giàu có ở nước ngoài, mà trước đó ít năm, với dân Trèm cơ chỉ, tằn tiện trong nghèo khổ, thiếu thốn chỉ là những mơ ước xa vời, viển vông.

Nhưng bây giờ giấc mơ huy hoàng đã thành sự thật bình thường hằng ngày thì cũng bắt đầu có chuyện. Bởi quy luật tâm lý, luật đời thường là: con người thích ứng rất nhanh với cuộc sống giàu sang, sung sướng, cũng dễ nhanh chóng tập nhiễm thói ích kỷ, đài các, sỹ diện, rởm hợm của kẻ nhiều tiền, vị của. Người ta thường rất hay quên cái thuở hàn vi, nhọc nhằn, cơ khổ chưa xa, quên cái bếp lúp xúp khói hun nhèm mắt cháu thưở nào… Điều đó không có gì khó hiểu nhưng cũng thật đáng trách, đáng cười!

Bếp Trèm với người Trèm, làng Trèm hôm nay lại đã và đang đặt ra không chỉ với những chị em, bà con, cô bác nội trợ đảm đang, vén khéo chuyên nghiệp mà còn đặt trước tất cả chúng ta biết bao vấn đề mới tươi vui, phấn khởi, nhưng cũng không kém phức tạp, phiền toái, (chẳng hạn: xuất hiện những thói quen mới: lười đi chợ mua bán thực phẩm, thức ăn hằng ngày, lười vào bếp nấu nướng, ưa dùng đồ ăn làm sẵn, thức ăn đóng hộp trong siêu thị; ngày nghỉ, cả nhà đi ăn hiệu, thuê người phục vụ nấu ăn, vệ sinh nhà, bếp…Không ít bà, cô nội tướng chăm chỉ xưa, nay quan niệm, phải tự mình giải phóng mình thoát khỏi cái ách nặng nội trợ, làm bếp để tăng cường đi sopinh, tu sửa dung nhan cho bằng chị bằng em!...Các cụ ngoại thất thập trở lên, mỗi lần hội làng được biếu bánh chè kho, phẩm oản xôi, mỗi dịp tết nhất, bên mâm cỗ đơm 4 bát, 6 đĩa, thời trân như cổ tục, móm mém nhấm nhót miếng giò lụa, chả quế, nem chạo thính… vốn là những đặc sản ẩm thực truyền thống của làng Trèm, vùng Trèm – Vẽ, lại hay lắc lắc mái tóc thưa, bạc mà thở dài nhẹ nói lời nhận xét cũng nhẹ như gió thoảng: - Các món ấy bây giờ chả biết vì sao không thể nổi vị Trèm như ngày xưa được!?) Vấn đề tế nhị nhỏ mà không nhỏ ấy ít nhiều liên quan đến cái bếp và văn hóa bếp núc, ẩm thực, đòi hỏi và thôi thúc mỗi cá nhân, cá thể, mỗi gia đình, dòng họ, cơ quan đoàn thể cần suy ngẫm một cách nghiêm túc và tỉnh táo để giải quyết từng bước, tháo gỡ từng khâu, trên con đường đổi mới, đô thị hóa nông thôn hiện nay ở làng Trèm – xã Thụy Phương.

Những căn phòng bếp – bữa ăn, gắn liền với lối sống và phong cách ẩm thực văn hóa – hiện đại ở làng quê ngàn năm văn hiến, như làng Trèm, trong thời điểm hiện nay, hiểu theo đúng nghĩa thực sự của những khái niệm này, tôi cho rằng, may lắm mới đạt khoảng 50% mà thôi!. /.

Đêm 6 – 7 – 2013. ĐV

VŨ NHO NINH BÌNH

Chuyên mục

Thứ Hai, 8 tháng 7, 2013

BẾP TRÈM

Không có nhận xét nào:

Đăng nhận xét