THƠ
CA TRONG MẮT AI
(Đọc
“Bình thơ” của Vũ Nho, Nxb Hội Nhà văn, 2015)
BÙI
VIỆT THẮNG
Người say đắm thơ ca
Ở ta lâu nay tôi thấy nổi lên hai nhà văn chuyên bình thơ
và bình có duyên là Vũ Quần Phương và Vũ
Nho. Ông là nhà giáo bậc đại học, là công chức ở Bộ GD&ĐT, trải nghiệm nhiều
trong môi trường giáo dục và không gian trường học, là người say đắm văn
chương, đặc biệt thơ ca. Ông là người viết blog
(vunhonb.blogspot.com) cần mẫn được
nhiều cư dân mạng (đặc biệt trong ngành giáo dục) chia sẻ. Ở tuổi thất thập
nhưng mọi người đều thấy sức đi, sức nghĩ, sức viết (và cả sức nói nữa) của ông
thật đáng nể trọng. Riêng tôi có cái cảm giác trong con người này lúc nào cũng
có lửa, cứ như là một “hỏa diệm sơn”. Và rất khâm phục ông trong im lặng. Tập “Bình
thơ” của Vũ Nho nhận được Giải thưởng của Hội đồng LLPBVHNT Trung ương, năm
2015. Thêm một thông tin để độc giả xa gần biết sức lao động nghệ thuật tiềm
tàng của Vũ Nho khi ông vừa ra mắt một tác phẩm mới tinh “Từ Kim Vân Kiều đến
Truyện Kiều – So sánh & Bình luận” (Nxb Hội Nhà văn , 2016). Lại thêm một bằng
chứng về tình yêu thơ ca của Vũ Nho. Trước “Bình thơ”, Vũ Nho đã sở hữu “Thơ chọn
và lời bình” (2 tập), “Đi giữa miền thơ” (3 tập), “Trần Đăng Khoa thần đồng thơ
ca”, “Thơ và dạy học thơ”, “Bình thơ”.
Có thể nói Vũ Nho là một “lão nông tri điền” cần mẫn cày cấy, gieo trồng và thu
hoạch trên cánh đồng thơ ca. Nếu nói vui như ngôn ngữ thời hiện đại thì thơ ca
là “một phần tất yếu” của đời sống tinh thần của Vũ Nho!
Tinh thần thực tiễn của bình thơ
Tập
“Bình thơ” gồm 126 bài, được viết trọn trong vòng 30 năm (1986-2015). Trong tập
sách này tôi thấy Vũ Nho đã mở những “chiến dịch” tập trung cho ca dao Việt (11 bài), thần đồng thơ Trần
Đăng Khoa (11 bài), Hồ Chí Minh (7 bài) – coi đó là những di sản thơ ca dân tộc
từ truyền thống đến hiện đại cần được quan tâm thấu đáo. Ở đây sáng ra một vấn
đề là tác giả đã tránh được sự lặp lại chính mình khi đi quá sâu vào một hiện
tượng thơ ca. Chẳng hạn trường hợp Trần Đăng Khoa. Tác giả khi thì bình thơ trực
tiếp những bài thơ hay của thần đồng thơ,
khi thì uyển chuyển hướng độc giả đến những góc nhìn khác về hiện tượng
thơ ca độc đáo này (qua các bài “Trở lại cơn mưa tuổi thơ”, dưới hình thức đối
thoại; hoặc “Trần Đăng Khoa và những người thầy”, dưới hình thức tiểu sử ). Nói
tinh thần thực tiễn của việc bình thơ của Vũ Nho chính là vậy. Tinh thần thực
tiễn của việc bình thơ còn khúc xạ qua việc tác giả lựa chọn bình giá những hiện
tượng thơ ca (tác giả, tác phẩm) gắn với việc dạy và học văn ở nhà trường phổ
thông (và có thể cả ở bậc đại học). Điểm qua sẽ thấy những gương mặt thơ ca mà
học sinh các cấp trở nên quen thuộc: Từ Nguyễn Trãi, Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương,
Nguyễn Bỉnh Khiêm, Bà Huyện Thanh Quan, Nguyễn Khuyến, Tú Xương, Nguyễn Đình
Chiểu đến Phan Bội Châu, Hồ Chí Minh, Tố Hữu, Xuân Diệu Huy Cận, Nguyễn Bính,
Thế Lữ, Nguyễn Đình Thi,… Tác giả cũng
không quên các gương mặt thơ đương đại như Hoàng Cầm, Giang Nam, Thanh Hải, Nguyễn
Khoa Điềm, Thu Bồn, Hữu Thỉnh, Phạm Tiến Duật, Xuân Quỳnh, Nguyễn Duy, Y
Phương, Phạm Đình Ân, Nguyễn Trọng Hoàn,… Những tác giả này có thơ được đưa vào
sách giáo khoa (Tiếng Việt hoặc Ngữ văn) các cấp. Vũ Nho đồng thời có ý thức mở
rộng biên độ tiếp nhận thơ ca khi “chấm” những nhà thơ đương đại khác mà tên tuổi
trở nên quen biết với độc giả như Vũ Quần Phương, Phan Thị Thanh Nhàn, Hoàng
Nhuận Cầm, Đoàn Thị Lam Luyến, Trần Hòa Bình, Inrasara… Tuy không phải là “sở
trường” nhưng Vũ Nho cũng mạnh dạn bình thơ các nhà thơ nước ngoài mà độc giả
Việt Nam yêu mến như Đỗ Phủ (Trung Quốc), C. Ximônôp (Nga), J. Fossenbell (Mỹ).
So với việc bình thơ của các nhà thơ Việt Nam, khi bình thơ của các nhà thơ nước
ngoài rõ ràng Vũ Nho đã lượng được sức mình, biết rõ sở trường sở đoản của
mình, nên đã cẩn trọng, từ tốn và cầu thị trên từng câu chữ. Riêng bài thơ “Đợi
anh về” của C. Ximônôp Vũ Nho bình có vẻ tự tin hơn, vì hai lẽ: Ông thạo tiếng
Nga, tự tay mình dịch từ tiếng Nga, và “trưng” ra bản dịch của Tố Hữu, vẫn được xem là một trong những bản dịch
bài thơ ra tiếng nước ngoài hay nhất để đối chiếu. Lẽ thứ hai, thế hệ như ông
và tôi đã trải qua chiến tranh, như “thép đã tôi thế đấy”, nên có thể thấm thía
hơn thế hệ bây giờ về những nỗi niềm buồn vui, được mất, về những chia lìa, li
tán bởi chiến tranh. Hiểu được cái giá của cả nước mắt và nụ cười. Việc bình
thơ của Vũ Nho, riêng tôi thấy, thấm nhuần tinh thần thực tiễn, và có thể là thực
dụng, không sao. Tôi không thấy ông bỏ công bình thơ kiểu “trên trời”, nghĩa là
tùy hứng, nghĩa là đôi khi không biết mũi tên bắn ra sẽ đi về đâu. Viết cái gì
ông cũng gắn với mục đích nhằm nâng cao năng lực và trình độ dạy và học văn
trong nhà trường. Tất nhiên. Nhưng còn có cả tham vọng xây dựng một định hướng
thẩm mỹ tích cực trong việc tiếp nhận văn chương nói chung, thơ ca nói riêng.
Nói cách khác là có thiện tâm góp vào công cuộc xây dựng một văn hóa đọc văn
chương cho người Việt hôm nay.
Dung dị bình thơ
Như người ta thường
nói, trong lĩnh vực sáng tác điều quan trọng không phải là viết về cái gì mà là
viết như thế nào. Lại vẫn cổ nhân nói “văn là người”. Tôi biết, Vũ Nho không phải
là người “nói không với lý thuyết”. Nhưng khác với các thế hệ trẻ, ông đã có vẻ
như giấu lý thuyết vào một nơi kín đáo nhất, chỉ viết chủ yếu bằng cảm xúc, bằng
sự tri nhận tác phẩm trong hình thức giản dị nhất của nó. Có vẻ như ông theo
cái triết lý “Cái Đẹp là sự giản dị”. Con người ông quả thực là giản dị, không
như ai đó nhận xét là đơn giản. Ông lấy sự chân thành, chân tình (kể cả khi
nóng nảy) làm phép ứng xử. Ông nghiêng về truyền thống, nhưng không cũ như ai
đó nghĩ. Tôi cứ suy nghĩ rất lâu và tự trả lời vì sao những bài bình thơ đầu
tiên của ông lại về ca dao? Mở đầu tập “Bình thơ” là 11 bài bình ca dao Việt.
Có lẽ ông muốn đi từ truyền thống đến hiện đại?! Anh bạn đồng nghiệp Nguyễn
Xuân Kính có viết một cuốn “Thi pháp ca dao”, có tặng tôi và tôi đã đọc tương đối
kỹ. Vậy nên khi đọc 11 bài bình ca dao của Vũ Nho, tôi mới nghĩ, hóa ra là cái
ông này đã nghiền ngẫm rất kỹ về ca dao từ góc nhìn thi pháp. Nhưng mà nhuần
nhuyễn đến độ như thể là chưa hề đọc lý thuyết. Trong giới khoa học và đặc biệt
giới nghiên cứu lý luận phê bình văn học có một khuynh hướng phức tạp nhóa những
vấn đề vốn giản dị. Sau khi đọc 11 bài bình ca dao của Vũ Nho, không riêng tôi
mà nhiều độc giả thú vị ở chỗ thấy ca
dao chính là một “con mắt thơ” cổ truyền. Cái cổ truyền ấy lan tỏa, thấm nhuần
cả vào thơ hiện đại như cách nhà thơ Phan Thị Thanh Nhàn viết: “Các cụ ông say
thuốc/Các cụ bà say trầu/Còn con trai con gái/Chỉ nhìn nhau mà say”. Từ thẩm
bình ca dao mà “với” sang cả thơ đương đại, thì ắt người viết bình thơ phải có
con mắt xanh. Phải chăng là nhờ “con mắt ca dao”?! Cứ dung dị như thế mà từng
bước Vũ Nho chinh phục độc giả ngày nay vốn rất thông minh nhưng khó tính và
đôi khi thậm chí…đỏng đảnh. Tiếp 11 bài bình về thơ Trần Đăng Khoa Vũ Nho vẫn cứ
duy trì một phong thái như thế - từ tốn đi sâu vào đối tượng, từ tốn bóc gỡ những
tầng nghĩa của tác phẩm, từ tốn giúp độc giả thẩm thơ trong những biểu hiện
tinh vi, linh diệu nhất của nó. Không thể thô bạo và vội vàng với thơ ca được.
Vũ Nho, có vẻ khác người, cứ nhẩn nha như thế khi bình thơ, nên đôi khi làm người
thích sống nhanh sốt ruột. Vũ Nho cứ dung dị như thế khi bình thơ nên đôi khi
làm ai thích thời trang thấy khập khiễng.
Bình thơ…nếu như
Người ta thường
nói vì hai chữ “nếu như” đôi khi còn có thể thay đổi cả lịch sử huống hồ văn
chương, thơ ca. Trong số 126 bài bình thơ, có lẽ phải nói thẳng, có một số bài nếu
in riêng rẽ trên báo chí thì được. Nhưng đưa nó vào một tập sách thì lại thấy
thiếu cố kết. Vì một cuốn sách phải có cái “cấu tứ” của nó ở tầm vĩ mô. Một tác
phẩm bình văn không phải là một tập hợp đơn thuần có tính số học, cơ học. Hay
là một số cộng ( +) của toán học. Nó là một tổ chức chặt chẽ từ ý đồ, từ nội
dung, từ dữ liệu đến tuyển chọn, bài binh bố trận. Tôi không nói cụ thể là nên
bỏ bớt những tác giả nào, vì như thế e chạm đến tự ái cá nhân. Mà con người ta
đã tự ái thì ghê gớm lắm. Bớt đi 1/10 số bài, cuốn sách sẽ gọn gàng đẹp đẽ hơn
nhiều. Giống như người phụ nữ đi SPA. Rồi sẽ thon thả ra, sáng rỡ ra. Đúng thế
chăng?!
Hà Nội - tháng 5, năm 2016
B.V.T
in trên Văn Nghệ Công An, số....tháng 6/2016
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét