CUỐN SÁCH CẦN THIẾT VÀ BỔ ÍCH

CUỐN SÁCH CẦN THIẾT VÀ BỔ ÍCH

Đọc Giáo trình truyện ngắn Việt Nam hiện đại của Đinh Trí Dũng- Bùi Việt Thắng, nhà xuất bản Đại học Vinh, 2018

                                     Vũ Nho

Truyện ngắn là một thể loại có nhiều thành tựu trong văn chương dân tộc. Cùng với tiểu thuyết, truyện ngắn ngày càng có vai trò quan trọng trong đời sống văn học.  Thưởng thức truyện ngắn, bình giá truyện ngắn, viết truyện ngắn là một nhu cầu lớn của người đọc, người viết phê bình và người sáng tác. Chính vì lẽ đó, đã có nhiều cuốn sách viết về thể loại này của các tác giả Lê Huy Bắc, Phan Cự Đệ, Vương Trí Nhàn, Bùi Việt Thắng.  Năm 2018 này lại xuất hiện  “Giáo trình truyện ngắn Việt nam hiện đại” của hai tác giả Đinh Trí Dũng và Buì Việt Thắng - cuốn sách kế thừa các kết quả nghiên cứu  trước đó. Sách có nội dung  chia làm 5 chương . Chương  một trình bày quan niệm về truyện ngắn và khái lược quá trình hình thành, phát triển thể loại. Chương hai: Đặc trưng thể loại truyện ngắn. Chương Ba: Các dạng thức truyện ngắn. Chương bốn :  Truyện ngắn Việt Nam từ đầu thế kỉ XX đến 1945. Chương năm : Truyện ngắn Việt Nam từ 1945 đến nay. Như vậy người đọc có thể bao quát được  khái niệm, sự hình  thành truyện ngắn, đặc trưng truyện ngắn và các dạng thức truyện ngắn, đồng thời biết được lịch sử phát triển truyện ngắn Việt Nam qua hai thời kì lớn, cùng với các cây bút truyện ngắn tiêu biểu.

          Do yêu cầu của một tài liệu học tập, cho nên hai tác giả đã thống nhất cách trình bày nội dung mỗi chương theo một cấu trúc chung: Yêu cầu cần đạt, Nội dung chương, Tóm tắt chương, Câu hỏi ôn tập, đề tài nghiên cứu, Tài liệu tham khảo chính. Trong lời  giới thiệu, các tác giả cũng chỉ rõ sự phân công ai viết chương nào để học viên tiện theo dõi, trao đổi.

          Người đọc quan tâm đến định nghĩa thể loại và lịch sử phát triển có thể tìm thấy ở chương một. Nhiều tác giả nổi tiếng thế giới và Việt Nam đã bàn về truyện ngắn. Người viết đã  rút ra những điểm chung nhất về quan niệm truyện ngắn.  Đó là hình thức tự sự cỡ nhỏ, thường khắc họa một hiện tượng, phát hiện một nét bản chất của cuộc sống hay đời sống tâm hồn. Nhân vật truyện ngắn thường là hiện thân cho một trạng thái quan hệ xã hội, ý thức xã hội, thường gắn với những “lát cắt” điển hình. Kết cấu, cốt truyện truyện ngắn không quá phức tạp, chi tiết cô đúc, bút pháp nghiêng về chấm phá.  Đồng thời, với một sự công phu bao quát tư liệu, người viết đã cung cấp cho bạn đọc lịch sử hình thành truyện ngắn ở các nước Âu- Mĩ, và sự hình thành các truyện ngắn truyền kì ở các nước gần gũi là Trung Quốc, Nhật Bản, Triều Tiên và Việt Nam. Ở đây, bạn đọc sẽ thấy tác giả Bùi Việt Thắng đã dụng công “nhuận sắc” chương 1 và 2 trong chuyên luận trước đây của mình. Không những thế, người viết còn bổ sung thông tin mới, lược bỏ một số tóm tắt truyện, đưa nội dung  “chí dị”, bước phát triển của truyền kì về mục Truyền kì trong văn học Trung Quốc.

          Tìm hiểu truyện ngắn, nhất thiết không thể bỏ qua những đặc trưng thể loại của nó. Chương này do tác giả Đinh Trí Dũng viết. Có thể nói người viết đã cố gắng tiếp cận đặc trưng thể loại theo quan điểm riêng. Chúng ta biết trong chuyên luận của Bùi Việt Thắng “ Truyện ngắn - những vấn đề lí thuyết và thực tiễn thể loại” xuất bản năm 2000, tái bản 2011, tác giả đã đề cập đến những đặc trưng thể loại truyện ngắn gồm : 1. Dung lượng; 2. Cốt truyện; 3. Kết cấu; 4. Tình huống; 5. Nhân vật.

 

                            Nhà văn Bùi Việt Thắng

          Nhà nghiên cứu Đinh Trí Dũng xem xét đặc trưng truyện ngắn cũng ở 5 bình diện. Nhưng có sự khác biệt. 1. Truyện ngắn có nhiều điểm gần gũi với tiểu thuyết; 2. Hình thức tự sự cỡ nhỏ; 3. Vai trò quan trọng của tình huống; 4. Nhân vật được thể hiện như một “lát cắt” điển hình; 5. Vai trò của chi tiết.

          Dễ dàng nhận thấy có những điểm trùng hợp là Tình huống và Nhân vật.  Hình thức tự sự cỡ nhỏ gần gũi với Dung lượng. Trong khi nhà nghiên cứu Bùi Việt Thắng quan tâm đến Cốt truyện ( trong đó có chi tiết), thì Đinh Trí Dũng nhấn mạnh vai trò của chi tiết; Bùi Việt Thắng quan tâm đến Kết cấu, thì Đinh Trí Dũng quan tâm đến tính chất gần gũi tiểu thuyết. Tính chất này sẽ chi phối kết cấu của truyện ngắn.

          Cách trình bày của tác giả Đinh Trí Dũng giản dị, dễ hiểu. Ông dẫn lại tình huống truyện của Bùi Việt Thắng, đồng thời cũng bổ sung thêm quan niệm  4 tình huống của nhà nghiên cứu Văn Giá, có bình luận rằng thực tế thì tình huống nhận thức chỉ là dạng đặc biệt của tình huống tâm trạng, tâm lí. Tuy nhiên, nếu tác giả Đinh Trí Dũng ngoài phần sử dụng thuật ngữ Situation, nên thêm thuật ngữ Moment, ngoài “tình huống”, nêu thêm “tình thế” ( thuật ngữ các nhà văn hay dùng) thì sát thực tế sáng tác hơn.

          Bạn đọc có thể hình dung các dạng truyện ngắn hiện đại qua chương “ Các dạng thức truyện ngắn hiện đại”. Tác giả Bùi Việt Thắng đã làm rõ tiêu chí để nhận diện các dạng. Phân chia theo tiêu chí dung lượng ( rất ngắn, khung, tiểu thuyết hóa);  theo bút pháp ( lãng mạn, hiện thực, kì ảo); theo mức độ cách tân ( cổ điển, hiện đại, hậu hiện đại). Ông cũng đưa vào cách phân chia của Lê Huy Bắc, của Phan Cự Đệ để thấy thêm sự đa dạng của truyện ngắn. Điều này là cần thiết bởi nếu theo cách phân chia của soạn giả, sau đó chọn ra 6 dạng ( 3 theo dung lượng, 2 theo bút pháp và 1 theo mức độ cách tân gồm  truyện rất ngắn, truyện tiểu thuyết hóa, trữ tình, kì ảo, khung, hậu hiện đại) thì mặc nhiên không  bao quát được dạng  truyện ngắn dòng ý thức, truyện ngắn- thư hay truyện ngắn giả cổ tích.  Tôi nghĩ giá như  tác giả  không trình bày truyện ngắn khung ở mục 1.5 thì hợp lí hơn. Ba dạng  truyện rất ngắn,  truyện ngắn khung ( truyện ngắn trong truyện ngắn), truyện ngắn  tiểu thuyết hóa là kết quả của việc phân chia theo dung lượng cần được trình bày nối tiếp nhau liền mạch thì  bạn đọc dễ theo dõi hơn, mặc dù các đặc điểm của chúng độc lập với nhau.

Nếu so với chuyên luận trước đây, tác giả Bùi Việt Thắng cũng  thay đổi cách tiếp cận và trình bày. Tác giả không trình bày loại truyện ngắn cổ điển, mà thay vào đó là truyện ngắn tiểu thuyết hóa, đồng thời thêm vào loại truyện ngắn hậu hiện đại. Điều đó thể hiện sự tiếp cận với thực tiễn sáng tác  của các nhà văn Việt Nam.

Về lịch sử phát triển của thể loại, tác giả Đinh Trí Dũng viết chương 4, tác giả Bùi Việt Thắng viết chương 5 trình bày hai chặng lớn của truyện ngắn Việt Nam.  Hai chặng đó nối tiếp nhau. Hai chương được trình bày theo bố cục nhất quán là bối cảnh lịch sử xã hội, các đặc điểm truyện ngắn của giai đoạn, các tác giả tiêu biểu.

Người đọc có thể hình dung những nét chính của bức tranh truyện ngắn hiện đại Việt Nam, những chặng đường phát triển, đặc điểm chính của truyện ngắn cùng những tác giả tiêu biểu.  Trong sự phát triển của truyện ngắn, có những dấu mốc quan trọng, kể cả những dấu mốc không quan trọng với thể loại, nhưng lại liên quan đến người viết,  người đọc cũng được ghi lại. Chẳng hạn, một số truyện ngắn khiến tạp chí bị đình bản, hoặc bị độc giả nữ “đấu tố”, rồi  “gây  chia rẽ” độc giả, khiến người đọc “lạnh gáy”, suýt bị kiện tụng,  bị đòi kết tội… ( trang 217).

Phần công phu và thú vị là những nghiên cứu về một số tác giả truyện ngắn tiêu biểu. Đây là phần đòi hỏi nhiều tâm sức, bút lực của hai tác giả. Các cây bút truyện ngắn tiêu biểu của truyện ngắn Việt Nam hiện đại được nghiên cứu, đánh giá  gồm có:  Nguyễn Ái Quốc, Phạm Duy Tốn, Nguyễn Bá Học, Nguyễn Công Hoan, Thạch Lam, Nam Cao ( trước năm 1945) và Anh Đức, Nguyễn Quang Sáng, Nguyễn Thành Long, Sơn Nam, Nguyễn Khải, Nguyễn Minh Châu, Ma Văn Kháng, Lê Minh Khuê.

Tất nhiên, người đọc có quyền băn khoăn rằng Phạm Duy Tốn, Nguyễn Bá Học được nghiên cứu như một tác giả, như thế liệu có ưu ái quá chăng, vì thành tựu của các vị là khá mỏng. Lại nữa, một số tác giả khác như Thế Lữ, Tô Hoài,  Nguyễn Kiên, Lê Văn Thảo, Phạm Thị Hoài, Hòa Vang,…sao không được chọn? Dù sao, đây cũng là giáo trình dùng cho học viên thạc sĩ, gắn với nhà trường, hẳn là các soạn giả đã có những tiêu chí riêng, mặt khác sự để ngỏ này  cho thấy khi chưa đủ tư liệu, chưa đủ cảm hứng, và nhiều lí do khác, các soạn giả chỉ dừng ở đó.

Nói về truyện ngắn  chặng đầu tiên, soạn giả có nói đến việc phân biệt truyện ngắn và tiểu thuyết chưa thật rạch ròi. Thế nhưng rõ ràng không thể coi tiểu thuyết là truyện ngắn, và trình bày gộp chung  trong dạng thức văn xuôi. Mặt khác dẫn chứng toàn các cây bút tiểu thuyết mà tiêu biểu là Hồ Biểu Chánh ( trang 97) có vẻ như không ăn nhập gì với tiêu đề Truyện ngắn Việt Nam hiện đại chăng đầu tiên ( 1900-1930) . (trang 96).

Cuốn sách  in đẹp, bìa cứng,  nội dung phong phú, trình bày công phu. Đây là cuốn giáo trình dành cho học viên cao học thạc sĩ của Đại học Vinh, song chúng tôi nghĩ rằng việc hai  tác giả giới thiệu  kiến  thức  truyện  ngắn “một cách hệ thống, tinh giản, chú ý những vấn đề trọng tâm, cố gắng tiếp thu và cập nhật những thành tựu mới trong nghiên cứu lịch sử văn học Việt Nam hiện đại” ( Lời giới thiệu) là điều làm cho giá trị tâp sách vượt ra khỏi khuôn khổ nhà trường, phục vụ cho đông đảo bạn đọc, bạn viết và tất cả những ai quan tâm đến truyện ngắn. Vì vậy mà cuốn sách cần thiết và bổ ích.

                                                 Hà Nội, tháng 8/2018