Hình tượng CẬU VÀNG trong sáng tạo nghệ thuật của KIM LÂN

H×nh tƯ­îng “CËu vµng”

trong s¸ng t¹o nghÖ thuËt cña Kim L©n

Nguyễn Thị Lan

1. Kim L©n (1921-2007), mét trong nh÷ng nhµ v¨n xuÊt s¾c nhÊt cña v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i.

Kh¸c víi nhiÒu nhµ v¨n trÎ b©y giê viÕt rÊt µo ¹t, nhµ v¨n Kim L©n viÕt rÊt dÌ xÎn. ¤ng tù ®ïa m×nh lµ L·n «ng. Trong tiÓu sö v¨n häc, in trong kû yÕu cña Héi nhµ v¨n ViÖt Nam, tËp “Nhµ v¨n ViÖt Nam hiÖn ®¹i” vÒ s¸ng t¸c, t¸c phÈm cña Kim L©n ®­ưîc giíi thiÖu chư­a ®Çy hai dßng: t¸c phÈm ®· xuÊt b¶n: “Nªn vî nªn chång” (TruyÖn ng¾n 1955), “Con chã xÊu xÝ” (TruyÖn ng¾n 1962), “HiÖp sÜ gç”, “«ng c¶ Ngò”, “TuyÓn tËp Kim L©n” (1998,2003).

NghÜ  nhiÒu, sèng kü, viÕt Ýt, Kim L©n cã thÓ nh×n tËn m¾t c¸i g× m×nh viÕt ra ®· t×m ®­ưîc chç ®øng l©u dµi víi ®êi.

Trong cuéc ®êi s¸ng t¹o nghÖ thuËt cña m×nh cã thÓ nãi Kim L©n bÞ ¸m ¶nh vµ kh¸ g¾n bã víi h×nh t­ưîng con chã.

Chã lµ gièng vËt ®ư­îc thuÇn d­ìng vµ ë víi ng­ưêi sím nhÊt c¸ch ®©y kho¶ng mư­êi ngh×n n¨m. Chã gióp ng­ưêi nhiÒu viÖc ®«i khi lµ b¹n cña ng­ưêi. Chã th«ng minh, dòng c¶m ®Æc biÖt lµ t×nh c¶m thñy chung víi ng­ưêi. Con chã kh«ng bao giê ph¶n béi. Trung thµnh lµ mét phÈm chÊt vÜ ®¹i cña con ng­ưêi, lµ ®øc tÝnh kh«ng thÓ thiÕu ®­ưîc cña nh÷ng nh©n c¸ch lín cña c¸c bËc qu©n tö, kÎ tiÓu nh©n kh«ng cã ®øc tÝnh ®ã. Như­ng trung thµnh lµ mét ®øc tÝnh cè h÷u, bÊt di bÊt dÞch, lµ b¶n tÝnh cña con chã, kh«ng cã ngo¹i lÖ. Cæ kim §«ng T©y cã nhiÒu tÊm g­ư¬ng tiÕt liÖt cña chã lay ®éng lßng ng­êi. ChÝnh v× vËy “cËu Vµng” (xin m­ưîn c¸ch gäi cña L·o H¹c trong t¸c phÈm cïng tªn cña Nam Cao) ®· trë thµnh “nh©n vËt” gÇn gòi vµ th©n thuéc víi giíi cÇm bót xư­a nay.

2. Trë l¹i víi Kim L©n, h×nh t­ưîng “cËu Vµng” lÇn ®Çu tiªn xuÊt hiÖn trong t¸c phÈm cña «ng lµ truyÖn “Con chã xÊu xÝ”. “Con chã xÊu xÝ”, nh©n vËt chÝnh cña truyÖn th©n phËn thËt hÌn kÐm. Khi cßn sèng nã “v« danh” (kh«ng cã tªn). Gäi nã ngư­êi ta chØ viÖc “ªu, ªu”. Nã xÊu xÝ ®Õn ph¸t ghª. “Nã kh«ng thÓ gäi lµ con chã ®ư­îc n÷a. Nã b»ng c¸i n¾m ®Êm thÕ nµy, võa bÐ, võa l­ưêng, cßm dãm như­ con chuét chï èm Êy.” (…) “Nã ngåi gï gï ngoµi bãng n¾ng như­ anh nghiÖn thiÕu thuèc. C¸i mÆt gôc xuèng rít r·i ch¶y ra, hai con m¾t ­ưít nhoÌn hai côc nhö tr¾ng nh·. C¸i l­ưng khßm khßm næi lªn tõng ®èt, tõng ®èt xư­¬ng sèng” C¸i con chã khèn khæ Êy kh«ng cßn ®ñ l«ng ®Ó che kÝn th©n thÓ n÷a: “L«ng nã lư­êng ¨n rông tõng ®¸m l¬ ph¬, nham nhë vµ ®á hán như­ ®¸m cá ý. Da bông, da l­ưng, da cæ trËt ra sÇn sïi, cãc n¸y ®Õn c¶ c¸i ®u«i còng kh«ng ®ñ l«ng. §u«i nã thun lñn mét mµu x¸m xÞt nh­ư ®u«i con chuét cèng giµ” (…) Nh÷ng ®o¹n v¨n t¶ ngo¹i h×nh “con chã xÊu xÝ” lµ nh÷ng ®o¹n tuyÖt bót cña t¸c phÈm.

ChÝnh v× xÊu thÕ nã ph¶i chÞu sù h¾t hñi, ghÐt bá cña mäi ng­ưêi trong nhµ. Nã lµm “bÈn m¾t” mäi ngư­êi. Tõ lóc mua vÒ ®Õn lóc chÕt nã kh«ng ®­ưîc mét lÇn vuèt ve. Sù thèng khæ cña nã ®Õn bi hµi. Ngư­êi ta chØ chê nu«i vµi th¸ng ®Õn khi nµo to th× “cho mét chµy” “khö” nã ®Ó “lµm mét chÇu v¨n hãa cao”.

GiÆc ®¸nh ®Õn, «ng chñ ch¹y giÆc bá nã ë l¹i nhê mét ng­ưêi kh¸c nu«i. Nh­ư hiÓu ®­ưîc t×nh thÕ bÞ bá r¬i, “con chã lÆn léi trong c¸i xÝch c¨ng th¼ng, c¸i xÝch vÝt cæ nã l¹i, nã cè nhoai ngư­êi vÒ phÝa «ng chñ mµ kh«ng ®­ưîc, nã tru lªn tõng håi. Nã biÕt chñ nã bá r¬i nã”.

Tõ lóc chñ ®i “con chã kh«ng chÞu ¨n uèng g×. Nã chØ kªu. Nã kªu suèt ngµy ®ªm. Mét ®ªm, nã xæng xÝch ®i ®©u mÊt”. T­ưëng con chã bá ®i mÊt tÝch. Như­ng khi giÆc rót, chñ trë vÒ nhµ, Bçng nghe thÊy: “…ë ngoµi v­ưên sau cã mÊy tiÕng chã hó lªn th¶m th­ư¬ng vµ ghª rîn. Tõ sau bôi døa rËm r¹p, con chã khèn khæ Êy l¶o ®¶o ®i ra. Ng­ưêi nã run lªn bÇn bËt. Nã gÇy qu¸, chØ cßn mét dóm x­ư¬ng da xéc xÖch, rông hÕt l«ng. Nã ®ãi qu¸, ®i kh«ng v÷ng n÷a. Nã ®i ng· dói bªn nµy, dôi bªn kia. Råi nã kh«ng cßn ®ñ søc mµ ®i n÷a. Nã n»m bÕt trªn ®Êt, róm ng­ưêi l¹i, lÕt lÕt lª dÇn vÒ phÝa chñ. Lóc Êy c¶ ng­ưêi nã chØ cßn c¸i ®u«i lµ cßn ngã ngo¸y ®­ưîc ®Ó mõng chñ vµ c¸i l­ưìi liÕm liÕm vµo tay chñ. Khèn n¹n con chã! §­ưîc gÆp chñ nã mõng qu¸. Tõ trong hai con m¾t ®ê ®Én cña nã mÊy giät n­ưíc ch¶y ra. L¸t sau th× nã kh«ng liÕm ®­îc n÷a. C¸i ®u«i ngo¸y ®uèi dÇn, yÕu dÇn råi im h¼n. Nã chÕt”.

Con chã ®· cè ®îi chñ vÒ vµ chÕt bªn chñ. Nã ®· chÕt mét c¸ch th¶m thiÕt vµ trung hËu.

§o¹n v¨n miªu t¶ thËt sinh ®éng vµ c¶m ®éng. Mét con chã bÞ b¹c ®·i ®ñ ®iÒu, trong hoµn c¶nh dï tèi t¨m ®Õn ®©u còng kh«ng bá chñ. Mét con chã xÊu xÝ ghÎ lë, v« dông nh­ưng cã nghÜa.

T¸c phÈm “Con chã xÊu xÝ” lµ c¸i mèc nhµ v¨n Kim L©n ngõng viÕt v¨n. Tõ khi c«ng bè truyÖn «ng th«i kh«ng viÕt n÷a. ¤ng nãi r»ng “khi ng­ưêi ta ®· nhËn ra m×nh lµ con chã xÊu xÝ råi th× biÕt lµm g× n÷a ®©y” (Lêi kÓ cña NguyÔn Quang ThiÒu).

TuyÖt t¸c nµy cã lÏ lµ c¸i ®Ønh mµ Kim L©n tù thÊy m×nh khã cã thÓ v­ưît qua.

3. Tuy nhiªn, duyªn nî víi “CËu Vµng” ë nhµ v¨n Kim L©n ch­ưa thÓ hÕt. Ta l¹i gÆp Kim L©n víi “cËu Vµng” trong phim “Lµng Vò §¹i ngµy Êy”.

Lµ ngư­êi cã nhiÒu tµi, ngoµi viÕt v¨n Kim L©n cßn ®ãng kÞch, ®ãng phim. Mét sè vai tiªu biÓu «ng tham gia diÔn xuÊt cã thÓ kÓ: Thèng lý P¸ Tra trong “Vî chång A Phñ”, L·o H¹c trong “Lµng Vò §¹i ngµy Êy”; Lý Cùu trong “ChÞ DËu”, L·o PÊu trong “Con V¸”; C¶ KhiÕt trong vë “C¸i tñ chÌ” cña Vò Träng Can.. Nhµ v¨n T« Hoµi, b¹n cña Kim L©n håi tư­ëng: “… «ng ®ãng kÞch còng rÊt tµi. ¤ng ®ãng phim chØ vµo vai th»ng mâ trong phim A Phñ trá ngãn tay xØ v¶ mÊy c©u, l¹i vµo vai L·o H¹c cña Nam Cao. L·o H¹c chØ than thë, vuèt ve con chã vµng mÊy c©u, ng­ưêi xem ®· ph¶i r¬i n­íc m¾t”.

Nhµ v¨n Lª ThiÕu Nh¬n rÊt chÝ lÝ khi cho r»ng: “Nhµ v¨n Nam Cao kh«ng lÊy nhµ v¨n Kim L©n ®Ó x©y dùng nh©n vËt L·o H¹c nh­ưng d­ưêng nh­ư viÕt tÆng L·o H¹c cho nhµ v¨n Kim L©n. Mai nµy nÕu dùng l¹i mét bé phim kh¸c vÒ L·o H¹c th× kh«ng ai thÓ hiÖn tµi t×nh b»ng nhµ v¨n Kim L©n ®­ưîc. “C¸i vãc d¸ng hom hem, c¸i giäng nãi thÒu thµo, c¸i nh×n run rÈy, ®«n hËu…khiÕn c«ng chóng kh«ng thÓ ph©n biÖt nhµ v¨n Kim L©n ®· biÕn vµo L·o H¹c, hay L·o H¹c ®· nhËp hån vµo nhµ v¨n Kim L©n”.

Trë l¹i víi h×nh tư­îng “CËu vµng” trong s¸ng t¹o nghÖ thuËt cña Kim L©n.

NÕu trong “Con chã xÊu xÝ” “CËu Vµng” lµ mét con chã khèn khæ, con chã trung thµnh, th× trong phim “Lµng Vò §¹i ngµy Êy” “cËu” lµ mét con chã bÞ chia l×a. “CËu” chia l×a víi L·o H¹c ®Ó ®i vµo câi chÕt.

4. Ngõng s¸ng t¸c như­ng nh÷ng n¨m cuèi ®êi Kim L©n l¹i Êp ñ viÕt mét truyÖn ng¾n. C¸i truyÖn ng¾n cuèi cïng trong ®êi «ng ®· chuÈn bÞ ®Çy ®ñ råi như­ng råi «ng kh«ng viÕt. §ã lµ truyÖn ng¾n vÒ t×nh b¹n cña mét ng­êi ®µn «ng c©m víi mét con chã gi÷a thÕ giíi ng«n ng÷ nhèn nh¸o cña cuéc sèng xung quanh; con chã vµ ng­ưêi ®ång c¶m víi nhau nh­ư ®«i tri kû. TÊt c¶ ngư­êi sèng xung quanh anh ta như­ng ch¼ng ai hiÓu ®­ưîc anh ta nãi g×, nghÜ g×. KÓ c¶ ng­ưêi mÑ ®Î ra anh ta. Duy chØ cã con chã lµ hiÓu ®ưîc  anh. C¶ hai ®Òu kh«ng nãi ®­ưîc c¸i tiÕng mµ nh÷ng ng­ưêi quanh hä vÉn nãi nh­ng hä l¹i v« cïng hiÓu nhau bëi c¶ hai cã chung mét ng«n ng÷ kh¸c. Khi ngư­êi ta më chiÕn dÞch giÕt chã, con chã cña ng­êi ®µn «ng c©m kia bÞ ®uæi b¾t. Nã ch¹y tíi mÐp rõng. ChØ d¨m b­íc ch©n n÷a lµ tho¸t chÕt. §óng lóc Êy ng­êi ®µn «ng c©m cÊt lªn tiÕng kªu như­ mét tiÕng tru. Con chã dõng l¹i. Nã ch¹y quay vÒ vµ bÞ giÕt chÕt. Nã thõa biÕt nh÷ng ngư­êi ®ang hß hÐt tiÕng ng­ưêi kia sÏ giÕt nã nh­ưng nã kh«ng thÓ bá ®i tr­ưíc tiÕng kªu ®au khæ cña ngư­êi b¹n, ngư­êi duy nhÊt thÊu hiÓu nã.

KÓ l¹i chuyÖn nµy Kim L©n b¶o: “Con ng­ưêi ®¸ng träng lµ con ng­ưêi kh«ng thay ®æi t×nh b¹n kÓ c¶ khi anh ta r¬i vµo hoµn c¶nh bi ®¸t”. L¹i mét lÇn n÷a víi Kim L©n “cËu Vµng” l¹i hiÖn ra víi phÈm chÊt trung thµnh, dï chÕt còng kh«ng thay lßng ®æi d¹.

Nhµ v¨n §ç KiÓm l¹i nh×n ý tư­ëng cña truyÖn ng¾n nµy ë khÝa c¹nh kh¸c. ¤ng cho r»ng: “Kim L©n như­ muèn b­ưíc vµo c¸i thÕ giíi v« ng«n cña thiÒn sư­ l¹i võa nh­ư muèn chia sÎ c¸i th©n phËn lÆng c©m, con s©u c¸i kiÕn cña nh÷ng ng­êi d©n bÞ ¸p bøc bao ®êi kh«ng thÓ më miÖng chØ biÕt t×m sù ®ång c¶m cña con vËt th«i nh­ưng sù ®ång c¶m Êy còng mong manh, còng lu«n cã nguy c¬ bÞ c­ưíp ®i”. Như­ vËy truyÖn ng¾n Êp ñ cuèi ®êi cña Kim L©n lµ Èn dô vÒ nh÷ng t©m tr¹ng thÇm kÝn cña nh÷ng kiÕp ng­ưêi lÆng lÏ, bÊt h¹nh kh«ng thÓ sÎ chia.

5. “CËu vµng” trong thÕ giíi nghÖ thuËt cña Kim L©n kh«n, trung thµnh vµ t×nh c¶m như­ vËy nªn con ngư­êi còng dµnh cho chóng nh÷ng t×nh c¶m giµu tÝnh nh©n b¶n.

Trong “Con chã xÊu xÝ” sau khi kÓ truyÖn con chã chÕt, nh©n vËt “t«i” nãi víi ngư­êi b¹n: “T«i tèi sÇm mÆt l¹i, võa thư¬ng xãt con chã, võa thÊy xÊu hæ”. ¤ng tù xØ v¶ m×nh “Qu¶ thËt t«i chØ lµ mét th»ng tåi. Mét th»ng Ých kû. T«i chØ nghÜ ®Õn m×nh vµ vî con th«i. §Õn như­ con chã m×nh nu«i, m×nh ®èi xö víi nã cã ®­ưîc nh­ư c¸i t×nh nghÜa cña nã ®èi xö víi m×nh ®©u”. Ph¶i ch¨ng ë ®©y con chã ®· “thøc tØnh” con ngư­êi?

L·o H¹c (Kim L©n ®ãng) trong phim “Lµng Vò §¹i ngµy Êy” ®· coi “cËu vµng” thùc sù như­ ng­ưêi b¹n cña m×nh. §µnh ph¶i b¸n con chã l·o ®· khãc “huhu” tù tr¸ch m×nh giµ råi cßn ®i lõa mét con chã…

6. HiÕm cã nhµ v¨n nµo trong lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam l¹i cã “duyªn nî” s©u nÆng víi “cËu vµng” như­ nhµ v¨n Kim L©n vµ viÕt vÒ lo¹i “nh©n vËt” nµy hay nh­ư Kim L©n. Nh÷ng t¸c phÈm vÒ “cËu vµng” mµ Kim L©n ®· s¸ng t¹o vµ thÓ hiÖn ®¹t ®Õn vÎ ®Ñp “cæ ®iÓn”. Nã “võa xiÕt bao ch©n thùc, võa v« cïng th©m thóy l¹i thiÕt tha vµ s©u ®Ëm lßng nh©n, t×nh yªu thư­¬ng, t×nh yªu ng«n ng÷ ViÖt cña nhµ v¨n thùc tµi Kim L©n” (B¶o Ninh)

H¶i D­ư¬ng ®Çu h¹ 2009