MIẾU THỜ MÃ PHỤC BA Ở GIÁP THÀNH của Nguyễn Du với lời bình Vũ Nho

                                                                             Vũ Nho chủ trang

MIẾU THỜ MÃ PHỤC BA Ở GIÁP THÀNH

                                  Nguyễn Du

Lục thập lão nhân cân lực suy
Cứ an bị giáp tật như phi
Điện đình chỉ bác quân vương tiếu
Hương lý ninh tri huynh đệ bi
Đồng trụ cận năng khi Việt nữ
Châu xa tất cánh lụy gia nhi
Tính danh hợp thướng Vân Đài họa
Do hướng Nam trung sách tuế thì

Dịch nghĩa:

Người già tuổi sáu mươi thì gân sức suy.
Ông còn mặc giáp nhảy lên ngựa nhanh như bay.
Chỉ chuốc một nụ cười của nhà vua nơi cung điện.
Đâu biết anh em nơi quê hương thương xót cho ông!
Cột đồng chỉ dối được đàn bà con gái Việt.
Chứ như xe ngọc châu chở về, thị lại để lụy cho con cháu ông.
Tên tuổi ông (đáng lẽ) được ghi nơi bức họa Vân Đài.
Sao lại đòi nước Nam hằng năm phải cúng tế?

Dịch thơ

Sáu chục người ta sức mỏi mòn

Riêng ông yên giáp nhảy bon bon

Được lời vua chúa cười là thích

Quên nỗi anh em thấy những buồn

Những tưởng cột đồng lòe gái Việt

Chẳng dè xe ngọc lụy đàn con

Đài mây tên họ sao không để

Cúng tế phương Nam chết vẫn bòn

Lời bình của Vũ Nho

Trong tập thơ “Bắc hành tạp lục” của Nguyễn Du, Mã Viện được nhà thơ bốn lần nhắc tới với các bài thơ: “Giáp thành Mã Phục Ba miếu”, “Quỷ môn quan”, “Đề Đại Than Mã Phục Ba miếu” và “Hạ than hỉ phú”. Trừ bài thơ cuối, Nguyễn Du thắp hương trước đền Mã Viện trước khi cho thuyền xuống thác theo tục lệ mê tín; còn thái độ thống nhất của Nguyễn Du đối với Mã Viện ở các bài thơ là chê nhiều hơn khen. Lần “gặp gỡ” Mã Viện ở Giáp Thành là lần đầu tiên, lại là gặp miếu thờ của ông ta ngay trên đất Việt cho nên sự chê trách và mai mỉa của Nguyễn Du nặng nề và mạnh mẽ hơn cả.

Nguyễn Du phê phán Mã Viện, nhưng Nguyễn Du không hề thêm thắt hay cố tình làm sai lạc các chi tiết cuộc đời riêng của viên tướng lừng danh này. Những sự thật của cuộc đời binh nghiệp, các chiến công và những chuyện éo le của Mã Phục Ba là những chuyện ai ai cũng biết. Nhưng điều lí thú ở đây là Nguyễn Du đã dọi ánh sáng mới vào các sự kiện quen thuộc cũ, đã nhìn Mã Viện ở bên trong lần giáp binh kiêu dũng của ông ta. Vì thế mà Mã Viện hiện ra không phải trong hào quang của  người hùng như người ta thường thấy, mà trong thực tế của một nhân vật khôi hài, có phần thảm hại.

Sáu chục người ta sức mỏi mòn

Riêng ông yên giáp nhảy bon bon

Công bằng mà nói thì trong hai câu thơ này, thái độ của Nguyễn Du là khách quan, “trung tính”. Nếu có ý khen thì cũng đúng, bởi vì gân sức của mã Viện quả thực khác người, quả thật khác đời.. Nguyễn Du chê là chê ở chỗ cái sức khỏe tuyệt vời trời cho ấy chỉ nhằm mua lấy lời khen, chuốc lấy tiếng cười của bậc vua chúa mà thôi. Hơn nữa, do cậy khỏe mà phớt lờ lời can ngăn chân thành của anh em ruột thịt ở quê hương. Vậy thì cái sức khỏe, cái hành động yên giáp nhảy bon bon kia chỉ là một trò khoe khoang, hợm hĩnh của kẻ võ biền “bạc đầu còn non dại”, một  người thừa sức gân bắp nhưng thiếu sức trí não của bậc thức giả.

Thành ra, Mã Viện xưa nay vẫn lừng danh về sức khỏe hơn đời thì bây giờ ông ta nổi danh vì sự thiếu hụt trí lực, thiếu hụt tình cảm huynh đệ, đem sức khỏe phi thường phục vụ cho mục đích háo danh, thiển cận và mù quáng.

Hai câu thơ tiếp theo, Nguyễn Du tiếp tục đánh giá công lao chinh chiến của Mã Viện ở phương Nam:

Những tưởng cột đồng lòe gái Việt

Chẳng dè xe ngọc lụy đàn con

Té ra hành động dựng cột đồng kia chỉ là một hành động huênh hoang, lừa bịp. Mà lại lừa bịp, dọa dẫm đàn bà con gái. Đường đường một bậc đại tướng đi lòe đàn bà, còn gì là vẻ vang. Ấy là nói về công chinh phạt. Còn về tư cách của Mã tướng quân:

Chẳng dè xe ngọc lụy đàn con

Lại một chi tiết thực trong đời của Mã. Dù xe chở hạt ý dĩ (bo bo) có giấu hạt châu hay không thì Mã Viện cũng vẫn cứ là một tay vơ vét, một tay cướp bóc, một kẻ ăn vụng không biết chùi mép. Thôi thì cứ coi như sự vơ vét ấy là lẽ thường tình của tất cả các viên tướng xâm lược. Nhưng Mã Viện vơ vét để liên lụy đến con cái, cái đó chẳng phải là kẻ thiển cận và tầm thường hay sao?

Có thể Nguyễn Du đánh giá các sự kiện cuộc đời Mã Viện từ góc độ của người bị xâm lược đối với kẻ đi xâm lược. Hơn thế nữa, ông đứng trên sự công bằng khách quan của lịch sử nhìn Mã Viện với một cách nhìn của chứng nhân lịch sử, nên tính chất mỉa mai càng sâu đậm.

Mã Viện chỉ cốt làm vui lòng vua chúa, nhưng lại bị vua chúa nghi ngờ, đố kị. Mã Viện lập chiến công để mong lưu tên tuổi ở Vân Đài ( Đài Mây) thì rốt cuộc chẳng được nêu tên, lại còn để liên lụy tới con cháu. Điều duy nhất có thể an ủi phần nào viên tướng ấy là y được thờ phụng, cúng tế tại ngôi miếu này. Nhưng Nguyễn Du lại cho rằng:

Cúng tế phương Nam chết vẫn bòn

Đã chết mà vẫn “ Hướng về đất Nam Trung đòi cúng tế hàng năm”. Chi tiết này là bằng chứng về sự tham lam đến chết cái nết vẫn không đổi của viên tướng xâm lược. Ngược trở lên về chuyện xe hạt ý dĩ có giấu châu ngọc ở bên trong mà Mã Viện đã cuỗm của dân ta, định ăn lén cả vua nhà Hán hẳn là chuyện có thật, chuyện đáng tin chứ chẳng đáng ngờ!

Nguyễn Du không ngạo mạn, không nói toẹt vào mũi kẻ được thờ trong miếu, như Hồ Xuân Hương đã làm với viên Thái thú họ Sầm. Nguyễn Du thâm trầm, tỉnh táo và sắc sảo đánh giá Mã tướng quân. Nhưng cả Nguyễn Du lẫn Hồ Xuân Hương đều chung một cái nhìn, một thế đứng của dân tộc - thế đứng trên đầu thù.