"Gửi em, cô thanh niên xung phong" của Phạm Tiến Duật với lời bình

Gửi em, cô thanh niên xung phong

                                                                                                          Phạm Tiến Duật

Có lẽ nào anh lại mê em

Một cô gái không nhìn rõ mặt

Đại đội thanh niên đi lấp hố bom

Áo em hình như trắng nhất

Người tinh nghịch là anh dễ thân

Bởi vì thế có em đứng gần

Em ở Thạch Kim sao lại lừa anh nói là “Thạch Nhọn”

Đêm ranh mãnh ngăn cái nhìn đưa đón

Em đóng cọc rào quanh hố bom

Cái miệng em ngoa cho bạn cười giòn

Tiếng Hà Tĩnh nghe buồn cười đáo để

Anh lặng người như trôi trong tiếng ru

Tranh thủ có ánh sáng đèn dù

Anh vội nhìn em và bạn em khắp lượt

Mọi người cũng tò mò nhìn anh

Rồi bóng tối lại khép vào bóng tối

Em ơi em, hãy nghe anh hỏi

Xong đoạn đường này các em làm đâu?

Anh đã tìm em rất lâu, rất lâu

Cô gái ở Thạch Kim, Thạch Nhọn

Khăn xanh, khăn xanh phơi đầy lán sớm

Sách giấy mở tung trắng cả rừng chiều

Anh đã đi rất nhiều, rất nhiều

Những con đường như tình yêu mới mẻ

Đất rất hồng và người rất trẻ

Nhưng chẳng thấy em, cô gái ở Thạch Nhọn, Thạch Kim

Những đội làm đường hành quân trong đêm

Nào cuốc nào choòng xoong nồi xủng xoảng

Rực rỡ mặt đất bình minh

Hấp hối chân trời pháo sáng

Đường trong tim anh in những dấu chân

Chiếc võng bạt trên đường hành quân

Anh đã buộc nhiều cây xoan cây ổi

Lại đường mới và hàng nghìn cô gái

Ở đâu em tinh nghịch của anh?

Bụi mù trời mùa hanh

Nước trắng khe mùa lũ

Đêm rộng dài là đêm không ngủ

Em vẫn đi, đường vẫn liền đường

Cạnh giếng nước có bom từ trường

Em không rửa ngủ ngày chân lấm

Ngày em phá nhiều bom nổ chậm

Đêm nằm mơ nói mớ vang nhà

Chuyện kể từ nỗi nhớ sâu xa

Thương em, thương em, thương em biết mấy…

Dừng tay cuốc khi em ngoảnh lại

Sẽ giật mình đường mới ta xây

Đã có độ dài hơn cả độ dài

Của đường sá đời xưa để lại

Sẽ ra về bao nhiêu cô gái

Một ngày mai đường sẽ đứng chơ vơ

Để cho đời sau còn thấy ngẩn ngơ

Trước những công trình ngoằn ngoèo trên mặt đất

Ơi em gái chưa một lần rõ mặt

Có lẽ nào anh lại mê em

Từ cái đêm Thạch Nhọn, Thạch Kim

Tên em đã thành tên chung anh gọi:

Em là cô thanh niên xung phong

                                             Đức Thọ, 1968

Lời bình của Hoàng Dân

Đây có thể chưa phải là một bài thơ tình như bài “Trường Sơn đông, Trường Sơn tây” nhưng lại là một bài thơ rất nặng tình đồng đội khác giới. Tình đồng đội nói chung vốn đã rất thiêng liêng, tình đồng đội khác giới còn có thêm chút xao xuyến, bâng khuâng rất khó gọi tên cho chính xác. Là tình đồng chí hoàn toàn vô tư ư? Không hẳn thế. Là tình yêu ư? Cũng chưa chắc!

Câu thơ mở đầu “Có lẽ nào anh lại mê em” đã gọi ra đúng cái tâm trạng của người con trai. Câu này được lặp lại ở khổ cuối giống như một lời tự vấn da diết: “Đây có phải là một tình yêu đích thực hay không?”.

Lấp hố bom vào ban đêm mà “Áo em hình như trắng nhất” thì có một cái gì đó không bình thường. Nếu diện thì thật vô lí, bởi trong bóng đêm, công việc hối hả, ai có thời gian để ngắm áo trắng? Và cái áo màu trắng hay áo màu rêu thì cũng chẳng liên quan gì đến nhan sắc của cô gái cả. Đẹp thì nâu sồng cũng đẹp. Xấu thì lụa là vẫn xấu. Nhưng ở đây, cái áo trắng này có ít nhất hai nghĩa. Thứ nhất, nó thể hiện tính cách của cô gái, lúc nào cũng phải mặc cái áo đẹp nhất, bởi biết đâu nhờ cái áo mà có chàng trai nào đó mặc quân phục màu rêu (dĩ nhiên) để ý mình. Thứ hai, mặc cái áo đẹp nhất để luôn chuẩn bị cho một tư thế hi sinh đàng hoàng nhất.

Quả nhiên, tính cách của cô gái đã gây sự chú ý cho người con trai. Nhờ cái áo trắng mà người con trai biết đây là một cô gái có cá tính. Nhờ cái “lừa anh” Thạch Kim – Thạch Nhọn mà có cái xao xuyến bồi hồi “Đêm ranh mãnh ngăn cái nhìn đưa đón”.

Trong bóng đêm, không nhìn rõ mặt nhau, cũng không thể nói bằng ánh mắt thì tiếng nói gần như là phương tiện duy nhất để cô gái bộc lộ cá tính của mình:

Cái miệng em ngoa cho bạn cười giòn

Trong bài thơ “Lửa đèn”, tác giả nói rõ hơn cái ý này:

Cây trúc làm duyên phải nhờ gió thổi

Cô gái làm duyên phải nhờ giọng nói

Nói để cho bạn “cười giòn” được đâu có dễ? Phải là người có học vấn, có duyên mới làm được việc đó. Người con trai hình như cũng bật cười “Tiếng Hà Tĩnh nghe buồn cười đáo để”, nhưng ngay sau đó lại:

Anh lặng người như trôi trong tiếng ru

Tại sao lại “lặng người như trôi trong tiếng ru”? Có thể đây là nỗi xót xa. Thương một người con gái giỏi giang như vậy mà có thể bị bom đạn cướp đi bất cứ lúc nào. Thương một người lẽ ra có thể sẽ là một người mẹ tuyệt vời…

Cơ hội duy nhất để người con trai và những cô gái có thể nhìn rõ mặt nhau trong khoảnh khắc là:

Tranh thủ có ánh sáng đèn dù

Anh vội nhìn em và bạn em khắp lượt

Mọi người cũng tò mò nhìn anh

Rồi bóng tối lại khép vào bóng tối

Nên nhớ ánh sáng đèn dù có thể khiến ta nhìn rõ mọi vật như ban ngày, thế cho nên ai cũng “tranh thủ” để “vội nhìn” và “tò mò nhìn”. Có lẽ sau cái tia chớp những ánh mắt chợt bắp gặp nhau, tình cảm dường như vỡ oà, nhưng là thứ vỡ oà câm lặng, người con trai ngẩn ngơ:

Em ơi em, hãy nghe anh hỏi

Xong đoạn đường này các em làm đâu?

Và người con trai đã:

- Anh đã tìm em rất lâu, rất lâu

- Anh đã đi rất nhiều, rất nhiều

…

Nhưng chẳng thấy em, cô gái ở Thạch Nhọn, Thạch Kim

…

- Ở đâu em tinh nghịch của anh?

Người con trai đã cất công lặn lội đến tận “đại bản doanh” của “cô gái áo trắng”, nhưng tiếc rằng không gặp, chỉ được nghe đồng đội của cô gái kể về cô gái ấy:

Cạnh giếng nước có bom từ trường

Em không rửa ngủ ngày chân lấm

Ngày em phá nhiều bom nổ chậm

Đêm nằm mơ nói mớ vang nhà

Trong lời kể trên có nhiều sự việc khá lạ lùng.

Thứ nhất, đó là lòng dũng cảm và những chiến công của cô gái với “Ngày em phá nhiều bom nổ chậm”. Nên nhớ bom nổ chậm tức là bom có thể phát nổ bất kì lúc nào, cho nên người phá bom nổ chậm coi như cầm chắc cái chết. Có thể chết ngay từ quả đầu tiên và cũng có thể phá tới 100 quả trót lọt, để rồi sẽ tan xác pháo ở quả thứ 101. Cũng như người lính bộ binh, trận nào cũng là trận đầu tiên với tất cả những âu lo, hồi hộp về cái chết. Và người lính lái xe Trường Sơn cũng vậy. Bước lên ca-bin lần đầu cũng có thể là lần cuối… Như vậy, “Ngày em phá nhiều bom nổ chậm” là một ngày cực kì căng thẳng, nhiều lần cận kề cái chết nhưng em vẫn tỉnh táo và dũng cảm để hoàn thành một nhiệm vụ cân não dường như quá sức chịu đựng của con người bình thường.

Thứ hai, sau những lần phá bom nổ chậm ngàn cân treo sợi tóc, ban ngày thì “Em không rửa ngủ ngày chân lấm”, còn ban đêm thì “nằm mơ nói mớ vang nhà” - cái cách “ngủ ngày chân lấm” và “nói mớ vang nhà” xem ra có vẻ rất “vô duyên”; nhưng nó lại nói rất đúng cái sự thật trần trụi của hoàn cảnh chiến tranh và đặc tả một khía cạnh khác của sự hi sinh: các cô gái không có cả cái cơ hội được làm duyên như một người con gái bình thường.

Chính qua những lời kể của đồng đội cô gái mà người con trai càng thương xót cô gái hơn:

Chuyện kể từ nỗi nhớ sâu xa

Thương em, thương em, thương em biết mấy…

Tác giả điệp cụm từ “thương em” tới ba lần hẳn là có dụng ý? Phải chăng, đây vừa là sự đồng cảm của những người lính cùng chiến hào, vừa là một khát vọng được gắn bó, chia sẻ? Có thể đó là những cảm xúc đầu tiên, những ấn tượng đầu tiên của một tình yêu?

Từ sự cảm mến cá tính của cô gái, người con trai đã bày tỏ sự cảm phục và ghi nhận công lao to lớn của những cô gái thanh niên xung phong:

Dừng tay cuốc khi em ngoảnh lại

Sẽ giật mình đường mới ta xây

Đã có độ dài hơn cả độ dài

Của đường sá đời xưa để lại

Và người con trai cũng không giấu giếm một nỗi buồn man mác bâng khuâng:

Sẽ ra về bao nhiêu cô gái

Một ngày mai đường sẽ đứng chơ vơ

Để cho đời sau còn thấy ngẩn ngơ

Trước những công trình ngoằn ngoèo trên mặt đất

Dự cảm “sẽ ra về bao nhiêu cô gái” đã có câu trả lời buồn trong trường ca “Tiếng bom và tiếng chuông chùa” sau này. Và dự cảm “Một ngày mai đường sẽ đứng chơ vơ” cũng có câu trả lời trong thực tế cuộc sống hôm nay. Thi sĩ có tài thường có một mẫn cảm tuyệt vời khi dự báo về tương lai. Tất cả những gì Phạm Tiến Duật viết trong bài thơ này sẽ vẫn còn tươi ròng sự sống đối với những ai luôn nặng lòng với quá khứ hào hùng và bi tráng của dân tộc, và sẽ là xa lạ đối với những kẻ dửng dưng vô cảm với mọi nỗi buồn vui của một thời máu lửa đã lùi xa hơn 40 năm (so với thời điểm bài thơ ra đời).

Thời ấy mới có cái tình cảm xao xuyến như tình yêu, nhưng lại chưa hẳn là tình yêu:

Ơi em gái chưa một lần rõ mặt

Có lẽ nào anh lại mê em

Thời ấy mới có sự tôn vinh chân thành, vô tư, trong sáng của người con trai dành cho người con gái:

Tên em đã thành tên chung anh gọi:

Em là cô thanh niên xung phong

Bởi vì họ là đồng đội của nhau. Và cũng bởi vì trời phú cho những kẻ khác giới những trái tim luôn thổn thức vì nhau, cho dù đó là những trái tim mặc thường phục hay quân phục… Dù chưa phải thơ tình, nhưng bài thơ này vẫn ngợi ca tình yêu. Một tình yêu cao thượng và thánh thiện. Một tình yêu dang dở trong khói lửa chiến tranh…

                                                                           Sáng 31.1.2014

                                                                    (Mồng 1 Tết Giáp Ngọ)

                                   

                                    Nhà văn nhà giáo Hoàng Dân