QUÀ TẶNG TƯƠNG LAI
(HAY LÀ PHÍA TRƯỚC CỦA TRUYỆN
NGẮN)
BÙI VIỆT THẮNG - LÊ HƯƠNG THỦY
CUỘC THI HƯỚNG
TỚI 70 NĂM BÁO VĂN NGHỆ
Kể từ số đầu tiên được xuất bản tại Việt Bắc năm 1948, đến nay Báo Văn nghệ
đã đi suốt chặng đường 70 năm (1948-2018). Nhân dịp kỷ niệm 60 năm Báo Văn nghệ,
độc giả đã được đón đọc bộ sách quý Truyện
ngắn tinh tuyển 60 năm Báo Văn nghệ (gồm 5 tập). Như một trùng phùng chữ
nghĩa, cuộc thi truyện ngắn 2015-2017 sẽ được tổng kết đúng dịp kỷ niệm tuổi 70
Báo Văn nghệ. Một bộ sách quý đã kịp có trong tay độc giả yêu văn chương -Tuyển truyện ngắn hay dự thi Báo Văn nghệ
(2 tập, Nxb Thanh niên, 2016-2017). Cuộc thi truyện ngắn 2015-2017 của Báo Văn
nghệ nhằm mục đích tìm kiếm những tài năng mới nhằm tôn tạo nền truyện ngắn dân
tộc đã có bề dày truyền thống. Không ngẫu nhiên khi những người làm sách Truyện ngắn tinh tuyển 60 năm Báo Văn nghệ
tự tin viết “Có thể khẳng định rằng, trong một phạm vi nhất định, những thành tựu
về sáng tác, đặc biệt ở thể loại truyện ngắn trên Văn nghệ cũng chính là phản
ánh sự phát triển và thành tựu của nền văn học nước ta trong hơn nửa thế kỷ
qua”.
Về phương diện thẩm mỹ, truyện ngắn phù hợp với cách cảm và cách thể hiện của
nhà văn Việt Nam vốn nghiêng về cái đẹp có tính chất “vừa khoảng” (từ dùng của
nhà nghiên cứu văn hóa Trần Đình Hượu). Cái “vừa khoảng” là cái đẹp ở mức độ vừa
phải, xinh xắn, gọn ghẽ, năng động và linh hoạt. Tất cả thuộc tính ấy chứa đựng
trong thể loại truyện ngắn (vẫn được gọi là thể loại “nhỏ”, “xung kích”, “trinh
sát viên” của văn chương). Không quá khi nói rằng nếu nhìn thể loại như một
nhân vật trọng yếu trên sân khấu văn chương (quan điểm của M. Bakhtin) thì, qua
truyện ngắn cũng có thể thấy được đường đi nước bước của cả nền văn chương hiện
đại. Chúng tôi mạnh dạn nói, nếu văn xuôi là “nền” thì truyện ngắn là “mặt tiền”
của văn chương Việt Nam Đổi mới từ 1986 đến nay.
Trong một động hướng có tính chuyên môn cao, Báo Văn nghệ, trong thời hạn
diễn ra cuộc thi, đã tổ chức hai trại sáng tác (tại Hòa Bình và Thanh Hóa), có
thể nói đây chính là “sân chơi văn chương” tao nhã, tập hợp cộng tác viên và là
tiếng gọi liên tài cung cấp cho nền văn chương nước nhà những nguồn nhân lực,
những sinh khí mới mẻ.
Cuộc thi truyện ngắn 2015-2017 của Báo Văn nghệ được phát động từ ngày
17-4-2015. Nhà xuất bản Thanh niên ngay từ đầu đã đồng hành với cuộc thi hứa hẹn
thành công này bằng việc tổ chức in và ra mắt bộ sách (2 tập) như vừa nói ở
trên. Bốn mươi tư (44) truyện được chọn giới thiệu. Đó thực sự là những “con số
biết nói”. Thử so sánh với cuộc thi truyện ngắn 2011-2013 của Báo Văn nghệ có 2.045
truyện gửi dự thi thì ở cuộc thi này có tới 3.300 truyện gửi dự thi, đã đăng
trên Văn nghệ 493 truyện (khởi đầu là truyện ngắn Đêm biên giới của Bích Ngân, in Văn nghệ số 1+2/ 2015 và kết thúc
là truyện Con suối mẹ của Nguyễn Đăng
Trình, in Văn nghệ số 46/2017). Một số tác giả được in tới chùm 5 truyện như Lê
Ngọc Minh, Phan Đình Minh, Nguyễn Thu Hằng, Tống Ngọc Hân, Vũ Thiên Kiều, Vũ
Văn Song Toàn. Nhiều tác giả được in chùm 3 truyện. Tác giả trẻ nhất gửi truyện
dự thi là Đào Danh Phước - học sinh trường tiểu học học Đông Sơn, Thanh Hóa.
Tác giả cao niên nhất (72 tuổi) là Trần Đức Hiển Khánh ở thành phố Sóc Trăng,
Đoàn Ngọc Hà ở Hà Nam.
Cuộc thi cũng là dịp để các anh tài thi thố văn chương. Những tên tuổi mới
đã đã trở nên quen thuộc với độc giả văn nghệ là Hoàng Hải Lâm, Vũ Thiên Kiều,Vũ
Thị Huyền Trang, Vũ Văn Song Toàn, Lê Vũ Trường Giang, Cao Nguyệt Nguyên, Chu Thị
Minh Huệ, Dương Giao Linh, Vũ Thanh Lịch, Tống Ngọc Hân, Nguyễn Thị Việt Hà, Đinh
Phương, Bùi Việt Phương, Trịnh Sơn, Trần Huy Minh Phương, Chu Thị Thu Hằng, Lê
Quang Trạng,... Những cây bút có thâm niên viết truyện ngắn lần này xuất quân với
thế mạnh của những người từng trải trường văn trận bút như Đoàn Ngọc Hà, Nguyễn
Thị Ngọc Hà, Hồ Tĩnh Tâm, Nguyễn Trí, Lại Văn Long, Đinh Ngọc Lâm, Vũ Minh Nguyệt,
Phan Đình Minh, Nguyễn Trường, Lê Ngọc Minh, Vũ Khánh, Phùng Kim Trọng, Trần
Thanh Cảnh, Mai Tiến Nghị, Vũ Minh Thúy, Đỗ Tiến Thụy,...Nhưng sáng tác văn
chương thường đi theo đồ thị hình “sin”. Một tên tuổi nào đó giả sử lóe lên ở
cuộc thi trước nhưng không hẳn ở cuộc thi này vẫn lấp lánh. Lại có người “chầm
chậm tới mình” đi vào cuộc thi này tự tin và vững chãi dù cho trước đó ít được
biết đến. Không có gì gây ngạc nhiên cho độc giả thưởng lãm văn chương ngày nay,
vì đó là quy luật sàng lọc, chọn lựa. Nói như một nhà văn nổi tiếng thì “thời
gian vặt lông tất cả”.
ÁNH XẠ THỂ LOẠI
Chúng tôi muốn dùng khái niệm “ánh xạ” của Vật lý (“Quy tắc về sự tương ứng
giữa của các phần tử của hai tập hợp” – Từ
điển tiếng Việt, Trung tâm Từ điển ngôn ngữ, H., 1992) để nói về đặc điểm
cuộc thi truyện ngắn 2015-2017 do Báo Văn nghệ tổ chức. Theo dõi sát sao cuộc
thi này, chúng tôi đinh ninh như thế. Những cây bút mới xuất hiện trước đây đôi
khi như ánh sao băng, lóe sáng chói lói. Nhưng đến cuộc thi này, tuy vẫn mặn mà
và không thể nói là không “bắt mắt’ khi đọc họ. Nhưng có vẻ như “chuội” dần đi.
Không phải họ không còn tâm huyết, chung thủy với truyện ngắn. Nhưng có vẻ như
bây giờ thì chỉ còn viết theo một quán
tính. Lại cũng là một khái niệm của Vật lý (“Tính chất không tự thay đổi trạng
thái chuyển động hoặc đứng yên của vật” – Từ
điển tiếng Việt, sđd). Trạng thái này chủ yếu rơi vào những cây bút 7X và
8X. Có nhiều lý do khiến họ rơi vào “bĩ cực” này và bao giờ thì đến “thái lai”
(?!). Một là, họ không được tiếp thêm năng lượng (hiểu là trải nghiệm sống, trải
nghiệm văn hóa), khác nào một cái xe có động cơ đổ xăng chỉ một lần thật đầy. Cứ
thế rồi gắng tới đích. Họ yên tâm chạy tiếp. Nhưng không trù liệu quãng đường
tiếp theo còn xa ngái, cheo leo hơn nhiều. Hai là, có thể sau vinh quang buổi đầu
có thể họ tự bằng lòng. Tâm thế này dễ dẫn đến chủ quan, không vượt qua được
chính mình, đừng nói là người khác. Chu Thị Minh Huệ, Vũ Thanh Lịch, Trịnh Sơn,
Hoàng Hải Lâm, và vài ba cây bút khác cùng trang lứa này đều là những “phiên bản”
của trạng thái “quán tính”. Tất nhiên truyện dự thi của họ vẫn đọc được. Ví như
truyện Nối dây của Chu Thị Minh Huệ,
kể về một phong tục của người dân tộc thiểu số dù thời hiện đại đã mai một nhưng
không phải không có cơ hội bùng lên (chồng chết thì “nối dây” với em chồng).
Nhưng chỉ là ở mức trung bình khá nếu in báo bình thường chứ không phải là thi
thố. Bản thân câu chuyện được kể ra không mới, đã đành, nhưng cũng không lạ.
Nghĩa là chưa nâng lên được, chưa vượt lên được những cái đã viết trước đây.
Hơi tiếc vì sự trồi sụt này. Mới hay giữ được sức bền của ngòi bút đâu phải dễ,
nên mới thấy Ma Văn Kháng đến nay (ở tuổi 81) đã viết hơn 200 truyện ngắn mà đọc
vẫn rất thú vị. Đó là hấp lực của văn chương nói chung, truyện ngắn nói riêng.
Tuy nhiên, chúng tôi không có ý nói rằng trong cuộc thi này trang lứa 7X và 8X
không có những tên tuổi làm chúng ta hi vọng. Vẫn có lý do để hi vọng vào Vũ
Văn Song Toàn, Chu Thị Thu Hằng, Lê Vũ Trường Giang, Đinh Phương, Vũ Thiên Kiều,
và một vài ba cây bút khác sàn sàn mà độc giả đã có cái tâm thế chờ đợi để đọc
họ.
Theo quan sát của chúng tôi thì, lần này có một đội hình đóng vai “tiền đạo”,
theo cách nói của môn thể thao bóng đá. Tập hợp này ở thế chủ động tiến công,
quyết tâm “làm bàn”, cũng không phân biệt già hay trẻ. Theo quan sát của chúng
tôi (có thể trùng với ý kiến nhiều người, và cũng có thể không, cũng là “chuyện
thường ngày ở huyện”), thì thấy đó là Nguyễn Trường, Vũ Khánh, Lê Ngọc Minh,
Phan Đình Minh, Du An, Vũ Minh Nguyệt và Vũ Văn Song Toàn. Mỗi người một vẻ,
đúng là “mười phân...chưa vẹn mười” nhưng đã có thấy rõ nội lực và nỗ lực, quyết
chí để cán đích cuộc thi chữ nghĩa. Nguyễn Trường, được hình dung là một người
đứng tuổi và chân phương, chân chất. Khi đọc Quà tặng tương lai, một truyện giản dị mà xúc động, chúng tôi nghĩ,
cái chân đế văn hóa đã kiến tạo nên câu chuyện cảm động về nhân tâm thời đại.
Văn hóa chính là ứng xử. Văn hóa chính là đạo lý. Hình như thời hiện đại con
người sống theo tinh thần triết lý hiện sinh, trọng cái hôm nay, dễ quên quá khứ,
thậm chí đôi khi còn coi nó như một thứ “bóng đè”,hưởng thụ và ích kỷ nên dễ
quên đi cái nền tảng đạo đức truyền thống. Nhân vật người mẹ trong truyện là biểu
trưng cho tinh thần trung thành, chung thủy, trọng nghĩa của con người Việt Nam
xưa nay. Những tưởng nếu anh chỉ viết theo lối ấy (lối mà chúng tôi tạm gọi là
“thi pháp chân thành”) ở những truyện tiếp theo thì không biết có giữ nổi chân
độc giả hay không. Nhưng thật đáng lạc quan là, ở Vương quốc mộng mơ, thấy một Nguyễn Trường khác hẳn. Vẫn chân
thành, vẫn căn cốt văn hóa nhưng có vẻ “phiêu” hơn, thâm hậu hơn, ý tại ngôn
ngoại hơn và dư ba hơn. Có lẽ nhằm lường trước những cách hiểu thiếu thiện ý của
ai đó hay xét nét nên Ban Biên tập đã viết một cái sa-pô (chapeau) rất hay. Hình như dẫu trong hoàn cảnh đời sống nào con người
vẫn cần cái chất lãng mạn, mộng mơ, bay bổng. Chúng ta không phải lúc nào cũng
cần và biểu dương một thứ văn chương “có cánh”, nhưng cần một kiểu văn bay lên
từ những tâm hồn tinh khiết, phóng khoáng, giàu cảm xúc tương lai. Đó có thể là
một thế giới của thần thoại, cổ tích, truyền thuyết dẫu đôi khi hoang đường, viễn
tưởng. Nhưng là nơi gửi gắm hoài bão, khát vọng của con người vốn vẫn được coi
là “một cây sậy yếu đuối nhưng biết suy nghĩ”.
Nếu Nguyễn Trường chân thành, chân phương nhưng vẫn bay bổng khi cần thiết
thì Phan Đình Minh càng viết càng đằm. Văn Phan Đình Minh có vẻ như chỉ phù hợp
với người thích sống chậm. Đọc Phan Đình Minh chúng tôi cứ váng vất nhớ tới cái
câu tục ngữ “nhai kỹ no lâu cày sâu tốt lúa” trong kinh nghiệm sống của dân
gian. Riêng khi đọc Giữ nhà, Bệnh tự miễn,
Bánh cuốn Tám Rì thì thấy cây bút truyện ngắn này thực sự chững chạc, tự
tin. Và điều đặc biệt đáng nói là anh có được cái khả năng truyền cảm hứng sang
người đọc, cùng suy ngẫm, cùng bàn luận, cùng rút ra bài học đạo đức. Đầy vơi
khác nhau trong mỗi truyện chất triết học (chứ không phải triết lý, chưa kể là
triết lý vặt) vốn rất hiếm trong văn chương đương thời. Có lẽ vì thế có người chê
Phan Đình Minh sớm “già”, thậm chí hơi “khô”. Cũng đúng thôi nếu ta biết đến gốc
rễ gia đình Nho học của người viết. Thêm nữa, anh đã trải qua chiến tranh nên
thấm nhuần “lửa đỏ và nước lạnh” của một thế hệ giàu bản lĩnh sống. Nhưng quan
trọng hơn là bản lĩnh nghệ thuật. Tôi không thấy Phan Đình Minh giống như một số
cây bút non tay khác hăm hở và vội vã chạy theo các trào lưu hậu hiện đại, hậu thực dân, phân tâm học, cấu
trúc, ký hiệu học,...Nếu thế thì cùng lắm chỉ là học đòi (nhưng rất vụng về),
như các cụ ta xưa hay nói. Anh viết chậm rãi, điềm tĩnh, thậm chí đôi khi hơi
nhẩn nha, nhấm nháp khiến có người sốt ruột. Nhưng mà trong nghề viết thì phải
tôn trong cái “tạng văn” của mỗi người. Vì ai cũng có sở trường, sở đoản. Chúng
tôi hình dung Phan Đình Minh như một cỗ chiến xa bọc thép cứ thẳng tiến, vượt
qua mọi chướng ngại vật.
Vũ Khánh gây ấn tượng mạnh, có lẽ
không riêng với chúng tôi, bởi kiểu viết “chơi chơi” như Trăng Tiên Yên, Ngựa ngũ hoa, Rượu Thái sư. Đọc những “cái” như thế
không thể không ngẫm ngợi để tiếp cận cái mạch nước ngầm chảy thao thiết dưới
lòng đất, nói cách khác là những bí mật của cuộc sống và con người luôn là những
ẩn số khiến ta bất ngờ. Những gì ta nhìn thấy lần đầu chỉ là lớp vỏ ngoài cùng.
Những gì ta suy nghĩ tưởng như là chín chắn, thấu đáo thì cũng chỉ mới chạm khẽ
vào đối tượng. Tác giả khi viết chú ý đến các “vỉa” văn hóa của đời sống đang bị
cái bon chen, xô bồ, phi lý, thậm chí sự tan rã làm cho khuất lấp. Nói cách
khác, tác giả hướng tới những miền sáng tối của cuộc đời. Nhân vật của Vũ Khánh
phảng phất khí chất kẻ sỹ, đôi khi có vẻ “lạc thời”, hóa thành những “thằng ngốc”
đáng yêu.
KỸ XẢO TRUYỆN
NGẮN
Lâu nay phê bình tác phẩm chúng ta hay chú ý tới nội dung phản ánh, tư tưởng
chủ đề, hiệu ứng xã hội của tác phẩm văn chương. Có vẻ như nói về kỹ xảo viết dễ
rơi vào cái gọi là hình thức chủ nghĩa. Nhưng không có hình thức hay nội dung
thuần túy. Cái này luôn trong cái kia. Vậy thì bàn về kỹ xảo, tại sao không.
Ít chú ý tới cái “khoảnh khắc”, quan tâm nhiều hơn tới
chu trình nhân - quả đời sống là cách viết của đa số truyện dự thi. Vì sao? Có
thể lý giải được tình hình này, theo chúng tôi, là do sự tương tác thể loại.
Truyện ngắn đang có xu hướng nống lên, còn tiểu thuyết trái lại có xu hướng tối
giản, thành tiểu thuyết ngắn. Vì thế đọc truyện ngắn dự thi lần này không còn
“đọc một hơi” như cách hiểu trước đây, sự tiếp nhận truyện ngắn trở nên “trường
kỳ” và vất vả hơn trước. Nhưng nói thế không có nghĩa là các tác giả đã khước từ
khám phá những “mô- măng” (moment)
tiêu biểu, theo cách nói của nhà văn Nguyễn Thành Long là “đặt nhân vật vào
tình huống”. Vẫn có đấy thôi, nhưng ít, ít nhưng tiêu biểu và thành công như
trường hợp Lê Ngọc Minh với Khoảnh khắc
thánh minh. Một truyện lịch sử, những tưởng đầy ắp sự kiện và nới rộng không
- thời gian nghệ thuật đến vô cùng. Nhưng rất khéo léo tác giả chộp được “khoảnh
khắc” khi Lê Thánh Tông, vị vua anh minh (minh chủ) đã giác ngộ (theo ý nghĩa của
giáo lý Phật), sáng suốt giải oan cho Nguyễn Trãi, mặc dù cận thần khăng khăng
phải thượng tôn pháp luật, án tại hồ sơ. Không ai khác, tinh thần liên tài của
một vị Hoàng đế, vừa là thi nhân Lê Thánh Tông đã trở nên minh triết khi khẳng
định “Ức Trai lòng sáng tựa sao Khuê”. Đúng là có những phút làm nên lịch sử.
Truyện của Lê Ngọc Minh dẫu chớp lấy một “khoảnh khắc” nhưng nhờ nó mà độc giả
có thể sống với thời gian hai chiều. Đọc Lê Ngọc Minh chúng tôi thêm một cơ sở
để tin tưởng vào truyện ngắn bởi với tinh thần khiêm tốn nhất vẫn có thể nói về
nền truyện ngắn dân tộc có bề dày truyền thống và sức sống hiện tại, không hề
thua kém bất kỳ nền truyện ngắn danh tiếng nào trong văn chương thế giới.
Lối viết “bấu chặt” vào một kiếp người thường nhận ra
trong hầu hết truyện dự thi. Tiêu biểu phải kể đến Kiếp hoa của Vũ Minh Nguyệt. Dường như “khoảnh khắc” không còn đủ
ôm chứa kiếp người. Dân gian nói “người ta là hoa đất”. Nhưng có lẽ phụ nữ mới
là “người ta” nhất chăng? Vì thế mà kiếp hoa chính là kiếp người. Một truyện ngắn
mà ôm trọn cả hai đời mẹ và con với bao vinh quang và cay đắng. Thì đó là mầm mống
của tiểu thuyết. Những buổi sáng mùa hạ
cũng được Vũ Minh Nguyệt viết theo tinh thần tiểu thuyết hóa truyện ngắn. Và rất
thú vị khi độc giả tiếp nhận những Vương
quốc mộng mơ của Nguyễn Trường, Bánh
cuốn Tám Rì của Phan Đình Minh, Trăng
Tiên Yên của Vũ Khánh, Con mèo trắng
chạy dưới trăng của Du An, Hoa trải
trắng sông của Đinh Phương, Bạc màu áo
ngự của Lê Vũ Trường Giang,Mộng thám
hoa của Đỗ Tiến Thụy,...như những
thí dụ tiêu biểu của sự tương tác thể loại.
“Văn chương là nghệ thuật ngôn từ”. Định đề này không bao
giờ cũ. Đọc truyện dự thi có cái cảm giác được biết thêm nhiều chuyện hơn là
ngân rung lên trong lòng độc giả những cảm xúc tinh tế, lắng đọng, thấm thía,
đôi lúc phiêu bồng bởi vẻ đẹp của ngôn từ. Thậm chí đọc xong vẫn chưa thỏa mãn
vì cái nhã thú văn chương do câu chữ đem lại còn chưa dư dả, còn như mờ nhạt,...Xem
xét kỹ sẽ thấy tình trạng trên một phần do tác giả chưa đầu tư cho phần văn. Vẫn
nặng về kể mà xem nhẹ tả. Vẫn thích văn mình suồng sã hơn là trau chuốt. Vẫn cứ
ào ào lướt tới mà thiếu những khoảng lặng, dư ba vì câu chữ thô ráp, chưa nói
là đôi lúc ngẫu hứng mà rơi vào tự nhiên chủ nghĩa. Một lý do khiến văn chưa
hay, theo chúng tôi, là sự chiếm lĩnh tiếng mẹ đẻ - tiếng Việt - của người viết
còn thiếu hụt, nửa vời. Văn hóa của nhà văn trước hết là sự ứng xử với tiếng Việt.
Một ví dụ “Cái đầu súc vật của nó trĩu xuống đôi chân khổng lồ như hai ống bơm
Trần Hưng Đạo”, “Đức gầm lên chửi như tiếng sấm vỡ trên đồng” (Đoàn Ngọc Hà - Xóm đàn ông). Câu thứ nhất so sánh rất sái, câu thứ hai so sánh
tùy tiện. Tác giả này viết văn đã có thâm niên, nhưng tinh thần làm chủ tiếng
Việt thì....như đang tập sự vậy. Có lẽ không thể phủ nhận khi một học giả đầu
thế kỷ trước khẳng định “Truyện Kiều
còn tiếng ta còn, tiếng ta còn nước ta còn”.
VỸ THANH
Cổ nhân nói “Thuốc
đắng dã tật sự thật mất lòng”. Nhưng biết làm sao được khi nói về phần chưa được
của cuộc thi. Đành lòng vậy cầm lòng vậy. Vẫn lại cổ nhân nói “Có hoa mừng hoa
có nụ mừng nụ”. Chúng tôi thấy cuộc thi này có cả hoa, có cả nụ. Không những thế
lá cành vẫn xum xuê, tươi tốt. Đặc biệt có thân rễ vững chãi bám chắc vào mảnh
đất đời sống màu mỡ, phong phú nhưng cũng đầy biến động phức tạp. Khi chúng tôi
nói tin vào truyện ngắn là bởi nhìn thấy phía trước xán lạn của thể loại này.
Cuộc thi truyện ngắn 2015-2017 của Báo Văn nghệ đã góp phần
củng cố niềm tin vững chãi ấy./.
Hà Nội, tháng 12-2017
B.V.T
- L.H.T
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét