Một tâm hồn trong sáng, một khí tiết thanh cao

                                                                           Vũ Nho, chủ trang

CON CÒ

Con cò mà đi ăn đêm

Đậu phải cành mềm lúc cổ xuống ao

Ông ơi ông vớt tôi nao

Tôi có lòng nào ông hãy xáo măng

Có xáo thì xáo nước trong

Chớ xáo nước đục đau lòng cò con

Lời bình của Vũ Nho

MỘT TÂM HỒN TRONG SÁNG,

MỘT KHÍ TIẾT THANH CAO

 Hình ảnh con cò hầu như thấp thoáng trên hầu hết những trang ca dao cũ. Tất nhiên có những con cò như một loại chim thuần túy gắn với ruộng đồng, với công việc nhà nông:

-         Con cò bay lả bay la

Bay từ cổng Phủ bay ra cánh đồng

-         Một đàn cò trắng bay tung

Đôi bên nam nữ ta cùng hát lên

Nhưng phần lớn những con cò là hình ảnh ẩn dụ thể hiện cuộc đời, thân phận, số kiếp của những người nông dân lận đận, long đong. Chúng ta gặp “ Con cò lặn lội bờ sông/ Gánh gạo đưa chồng tiếng khóc nỉ non”; một con cò “ đi đón cơn mưa/ Tối tăm mù mịt ai đưa cò về”; một “ con cò chết rũ trên cây…”. Cũng có khi con cò không khổ sở, vất vả nhưng nó mang những thói hư như đánh vợ, ăn quà. Đó là con cò quăm:

          Con cò là con cò quăm

          Mày hay đánh vợ, mày nằm với ai

Đó là con cò kì

          Đêm nằm thì ngáy o o

          Chưa đi đến chợ đã lo ăn quà

 Hầu như không có con cò chức sắc, quyền thế, cũng chưa thấy con cò như là kẻ thông minh, giàu trí tuệ hoặc một con cò lưu manh, trộm cắp.

          Vì vậy, khi xem xét bài ca dao này, trước hết ta cần nhìn hình tượng con cò với những đặc điểm có tính chất hằng số của con cò trong ca dao. Đồng thời ta cũng không thể không phân tích con cò cụ thể - con cò này- trong sáu câu ca dao được dẫn.

          Loài cò quả là không kiếm ăn ban đêm, nhưng con cò này “ăn đêm”. Chắc nó phải đói lắm, túng lắm nên mới trái quy luật như thế. Nếu ta hiểu con cò như là một hình tượng ẩn dụ về người nông dân thì cũng đừng nên bám chặt vào từ “ăn đêm” để mà nghĩ về chuyện “ăn sương”, nghĩ đến chuyện “đói ăn vụng, túng làm liều”. Tất nhiên, trong cuộc đời cũng có người vì túng đói mà làm bậy, rồi sau đó mới ân hận, mới tiếc nuối, xót xa. Nhưng chuyện “ăn đêm” rồi đậu nhầm, rồi ngã xuống ao không hề có dấu hiệu là cò “xé rào”, cò làm chuyện phi pháp. Đây chỉ như là một tai nạn bất thường đối với con cò. Nhưng tai nạn đó lại đưa cò vào một tình thế éo le : ngã ở ao nhà người ta, trong hoàn cảnh đêm tối. Đêm, xét về phương diện hoàn cảnh của cò thì là lúc nghỉ ngơi sau một ngày lao động, nhưng cò vẫn không được nghỉ, vẫn phải đi kiếm ăn. Do đêm tối nó không nhìn rõ, đậu nhầm phải cành mềm và rơi vào ao nhà người khác. Xét đêm ở một phương diện khác thì đêm tối, ao nhà ( chắc là có tôm, có tép, có cá và các thứ có thể ăn được) dễ khiến người ta sinh nghi. Bởi lẽ đó cho nên ngay sau khi kêu cứu, cò đã phải thề thốt. Mà đó là  một lời thề độc, đem tính mạng ra để đảm bảo cho lời thề. Vâng,  con cò  này, hoặc người anh em của nó đã từng bị nghi ngờ, đã từng phải thanh minh:

          - Cái cò cái vạc cái nông

          Sao mày dẫm lúa nhà ông hỡi cò?

          - Không không , tôi đứng trên bờ

          Mẹ con nhà Vạc đổ ngờ cho tôi

Trong hoàn cảnh đêm tối, lại ở ao nhà người ta thì dù ngay thẳng đến mấy cũng sẽ bị nghi ngờ. Cho nên cò phải thề, thề độc. Thêm nữa, bản thân cò tin vào sự vô tội, sự trung thực, ngay thẳng của mình ( nó có định xuống ao nhà người ta đâu, nó bị ngã đấy chứ!). Nhưng cò cũng đã dự liệu những tình huống xấu nhất. Xã hội cũ đầy rẫy những ngang trái, bất công, biết đâu sự thật vẫn có thể bị bẻ cong, trắng đổi thành đen, vô tội thành phạm tội. Làm sao một thân phận như cò có thể có đủ tiền nong, công sức mà kêu cầu, thanh minh. Bởi thế, dù “ không có lòng nào”, trong trắng đến tận trong ý nghĩ, cò vẫn phải đề phòng sự rủi ro. Đây là một sự nhìn xa, trông rộng mà chỉ có người rất coi trọng phẩm giá, danh dự mới có thể nghĩ đến khi chính mình đang bị đe dọa chết đuối, chết chìm ở trong ao.

          Tôi có lòng nào ông hãy xáo măng

          Có xáo thì xáo nước trong

          Chớ xáo nước đục đau lòng cò con

Vậy là đã rõ: Bị tai nạn vì sẩy chân, cò không muốn chết. Nó mong được cứu thoát và đề nghị được cứu giúp. Tấm lòng cò rất thành thực, trong sáng. Cò đã dám mang tính mạng ra để đảm bảo cho phẩm giá của mình. Nếu chẳng may có một lầm lẫn nào khi cứu xét, cò buộc phải chết, thì nó xin được chết trong. Cái “nước đục” và “nước trong” khi hành quyết, khi đem nó “xáo măng” kia là cái chết bắt buộc thì cò đã lựa chọn thế đó. Thật là cứng cỏi và khí tiết.

          Hai chữ “cò con” khép lại bài ca dao gợi ra nhiều cách hiểu : thứ nhất là lời tự xưng của con cò bị “lúc cổ xuống ao” ( khiêm xưng); thứ hai, cũng là lời tự xưng của con cò , cũng là khiêm xưng, nhưng mức độ nhẹ hơn vì chính con cò này chưa đủ lông, đủ cánh, còn non dại, chưa trưởng thành, chưa từng trải; thứ ba, đó là nói đến chú cò con ở dạng trứng nước, đang nằm trong bụng cò mẹ “ Nó đang phải nuôi mấy con và cũng lại đang có mang đấy” ( Nguyên Hồng – Một tuổi thơ văn); và cuối cùng cò con là những thế hệ con cháu của cò. Tôi nghiêng về cách hiểu cuối cùng, vì rằng con cò này không cần “khiêm xưng” đến mức quỵ lụy như thế. Tình hình nguy ngập, nó có thể bị chết, nhưng nó đàng hoàng xưng hô “ông” và “tôi” đúng mức. Đã hai lần xưng “tôi” sao lại có thể đột ngột chuyển giọng xưng “con”? Cò con là con cò đang trong bụng mẹ thì cũng có thể nhưng không chắc lắm. Vả lại khi đó, cái chết sẽ giải thoát luôn cho cả hai người, nỗi đau chỉ là ngắn ngủi. Dân gian có câu “ Trâu chết để da, người ta chết để tiếng”. Tiếng tăm tốt đẹp, thanh danh để lại cho con cháu, đó mới là điều cò nghĩ tới. Nâng niu tất cả chỉ quên mình đó cũng là cách ứng xử của các bậc  làm cha làm mẹ ở Việt Nam.

          Bài ca dao kết thúc bằng tiếng kêu cứu khẩn thiết nhưng đầy khí tiết của con cò. Vì thế có thể coi đây như là một lời ca ngợi lối sống “đói cho sạch, rách cho thơm”; một lời ca ngợi phương châm thà chết chứ không làm bậy, quyết không làm chuyện “đói ăn vụng, túng làm liều”. Nếu có bị tai nạn, bị oan trái mà phải chịu chết thì hãy chết cho đàng hoàng, không chịu nhục cho mình và để hổ thẹn cho con cháu.

          Một thái độ và phương châm sống như vậy đáng kính trọng thay!

                                      Hà Nội, 11 tháng Bảy

                                                    4 tháng Mười một 1994