ĐẸP RIÊNG MỘT VẺ

Vũ Nho chủ trang

ĐẸP RIÊNG MỘT VẺ

Mùa Xuân em đi chợ Hạ

Mua cá Thu về chợ hãy còn Đông

Ai nói với anh rằng em đã có chồng

Bực mình em đổ cá xuống sông, em về

Lời bình của Vũ Nho

Việc xác định chủ thể phát ngôn trong các bài ca dao không đơn giản, nhưng ở bài này, chúng ta dễ đồng ý với nhau rằng bài ca là lời cô gái. Cô đang nói trực tiếp với đối tượng của mình về câu chuyện đã từng xảy ra vào sớm mùa xuân nơi phiên chợ Hạ. Là lời kể, xen với hỏi và thuật chuyện một cách tự nhiên như vốn có trong giao tiếp hàng ngày, ấy thế mà lại thành thơ ca, thành ra một bài lục bát biến thể khá tài hoa và độc đáo.

Nhà thơ Nguyễn Huy Dung có lần phát hiện nét đẹp bất ngờ của ngôn ngữ dân gian : nói thường mà thành ra nói lối, cứ như xuất khẩu thành chương.

Sớm mai đi chợ Mai

Ngỡ là câu nói lối

(Chợ Mai)

Đọc bài ca dao này ta không khỏi mỉm cười thú vị vì lẽ bất ngờ mà có đủ bốn mùa Xuân, Hạ, Thu, Đông trong hai câu lục bát. Nếu là tự nhiên thì cô gái ăn nói quá duyên. Nếu là sắp đặt thì sự săp đặt tuyệt vời đến mức "siêu" sắp đặt. Mùa Hạ được gợi bởi tên làng (cũng là tên chợ) chúng ta có tập quán gọi tên làng theo vị trí trên dưới (Thượng, Hạ). Theo phương hướng (Đoài, Đông) "Chiềng làng chiềng chạ, Thượng, Hạ, Tây, Đông" (Chèo Quan Âm Thị Kính). "Thôn Đoài thì nhớ thôn Đông" (Tương tư - Nguyễn Bính). Cái tên chợ Hạ quá ư phổ biến. Đi chợ quê, mua cá thu (gợi mùa thu) cũng là chuyện tự nhiên. Sự đông đúc của chợ búa lại làm nhớ đến tên mùa đông. Hiện tượng đồng âm được sử dụng tới ba lần để gợi ba mùa còn lại. Như vậy là có đủ bốn mùa Xuân, Hạ, Thu, Đông theo đúng thứ tự vần xoay của tạo hóa. Nhưng giá như có sự xếp đặt, thì sự xếp đặt cũng chẳng có bao nhiêu ý nghĩa nếu mùa Xuân, cá Thu và chợ Đông không liên quan tự nhiên và mật thiết với tính cách và phẩm hạnh của cô gái.

Mùa Xuân là mùa cây cối đâm chồi nảy lộc, là khi con người phơi phới sức sống, rạo rực thanh xuân. Mùa Xuân cũng là mùa lễ hội, mùa hẹn hò, mùa thành đôi thành lứa. Cô gái đi chợ Xuân với niềm vui thầm náo nức vì cô đã có người để ý. Cô chọn mua cá thu một loại cá ngon về cho gia đình (tất nhiên, cũng có thể để làm bữa cơm dành cho khách, nhưng không chắc lắm), mua bán xong rồi mà chợ hãy còn đông. Như vậy, câu ca cho ta biết cô gái đã đi chợ rất sớm, đã chọn được cá ngon, đã hoàn thành được công việc bán mua khi chợ còn đông. Nghĩa là cô rất chịu khó, rất đảm đang, rất rành công việc chợ búa. Cô là người con gái giỏi giang. Các cụ dạy "cái nết đánh chết cái đẹp". Một cô gái nết hay như thế, một cô gái nói tự nhiên thành thơ ca như thế, nếu con mắt có bớt lá răm đi một tí thì vẫn cứ "đáng trăm quan tiền" như thường. Nhưng ai dám bảo cô không phải là người "thắt đáy lưng ong" ?  Ai dám bảo cô không phải là người "lông mày lá liễu" ?

Ta hình dung cô gái trẻ đang phơi phới trong buổi chợ xuân thì bỗng nhận được tin sét đánh : có người đã nói gièm, đã tung tin thất thiệt cho cô. Họ nói cô đã có chồng. Tệ hơn nữa là lại nói với anh ấy, nói với chính cái người đang để ý cô. Với một người con gái trong trắng, trung thực thì cái tin như vậy quá khủng khiếp. Sự uất ức, bực mình đã khiến cô có một phản ứng tức thì, một hành động quyết liệt : đổ cá xuống sông. Tại sao lại đổ cá đi ? Và tại sao lại đổ cá xuống sông chứ không đổ ra chợ hay bất cứ chỗ nào thuận tiện ? Đổ cá là phản ứng biểu hiện sự uất ức, thể hiện sự trong trắng, trung thực của cô. Nếu cô có chồng rồi mà nói dối còn son thì bị phát giác hẳn sẽ sững sờ hay đờ đẫn chứ không quyết liệt như thế. Mặt khác đổ cá còn là để cô sẽ nhẹ nhàng mà trở về thật nhanh, găp anh để nói cho ra ngọn ra ngành (cô không đôi co với người nói gièm, người đưa tin, mà gặp anh trực tiếp, chứng tỏ cô thật khôn ngoan). Đổ cá xuống sông vì cô muốn cá được sống, cá không bị vạ lây bởi chuyện riêng của cô (Lại một lần nữa thể hiện cô là một người nhân hậu...).

 Đổ cá đi. Thế là hết cả niềm vui đi chợ, hết cả kết quả bán mua, hết mọi dự định cơm ngon, canh ngọt. Cô chẳng thiết tha gì nữa. Trong lòng chỉ có một, một đòi hỏi mãnh liệt là làm rõ chuyện... Ta đã từng gặp người con trai đổ tép đi vì người đẹp trong ca dao cổ :

Tình tính tang

Anh đang rang tép

Thấy cô mình đẹp anh đổ tép đi  

Nay lại gặp cô gái đổ cá vì chuyện tình. Yêu mà đổ của đi như thế cũng đáng xếp vào hạng nòi tình lắm chứ !

Chẳng rõ mất bao lâu cô mới về tới nhà mình. Bao lâu cô mới tìm gặp được anh. Nhưng cứ vào ngữ điệu trực tiếp của câu hỏi "Ai nói với anh rằng..." thì chuyện đi chợ, mua cá nghe tin, đổ cá đi là chuyện của quá khứ, chuyện được thuật lại. Còn chuyện bây giờ là cô đang đối thoại với anh.

Ở trên đã nói về lời của cô trong hình thức lục bát biến thể. Song hai câu đầu tuy sáu-tám mà lại không có vần. Sự cân đối đạt được nhờ bốn từ Xuân - Hạ - Thu- Đông xếp đặt hợp lý ở bốn vế. Hai câu sau mỗi câu chín tiếng. So với khuôn lục bát thì một câu thừa ba, câu kia thừa một. Có thể viết "Bực mình đổ cá xuống sông em về". Nhưng phải dư một chữ "em" ở đây để đảm bảo cho bốn câu lục bát có được bốn chữ  "em" nhất là cái câu kể lại hành động quyết liệt kia có hai lần xưng em để làm cho lời nói về sự việc nghiêm trọng ấy đủ mềm mại. Vẻ đẹp của ngôn ngữ tự nhiên làm đẹp cho bài ca. Tính chất mạnh mẽ, hồn nhiên, bộc trực của cô gái cũng làm cho bài ca độc đáo.

Quyết liệt mà đúng đắn, giận dỗi mà kìm nén, bực bội mà tỉnh táo, khôn ngoan. Ngôn ngữ của cô, cách ứng xử của cô, bốn chữ "em " dịu dàng làm cho sự bực mình, sự chung tình của cô gái đẹp riêng một vẻ.