NGUYỄN DU ĐÃ SÁNG TẠO NHỮNG GÌ TRONG BẢY LẦN NHỚ CỦA THÚY KIỀU?

NGUYỄN DU ĐÃ SÁNG TẠO NHỮNG GÌ TRONG BẢY LẦN NHỚ CỦA THÚY KIỀU?

                                              Vũ Nho

Chúng ta đọc Truyện Kiều đều biết trong quãng đời 15 năm lưu lạc, nàng Kiều có 7 lần nhớ cha mẹ và người yêu trong những hoàn cảnh khác nhau. Bảy lần nhớ đó theo trình tự và được Nguyễn Du diễn tả bằng các số lượng câu thơ như sau:

1. Trên đường đi Lâm Tri: 8 câu, từ câu 911 đến 918

2. Ở lầu Ngưng Bích: 8 câu, từ câu 1039 đến 1046

3. Ở lầu xanh Tú Bà: 14 câu, từ câu 1253 đến 1266

4. Khi Thúc Sinh khen: 4 câu, từ câu 1317 đến 1320

5. Vắng Thúc Sinh: 8 câu, từ câu 1627 đến 1634

6. Ở nhà Hoạn Thư: 4 câu, từ câu 1785 đến 1788

7. Khi vắng Từ Hải: 14 câu, từ câu 2235 đến 2248

Chúng ta đọc và biết như vậy thôi. Nhưng để tìm hiểu xem Nguyễn Du đã có những sáng tạo gì trong việc thể hiện tâm trạng và nỗi nhớ của nhân vật Thúy Kiều, chúng tôi muốn cùng nhau xem lại Kim Vân Kiều (KVK) để đối chiếu và so sánh.

1. Trước hết là nỗi nhớ trên đường đi Lâm Tri. Đây là đoạn thuộc hồi thứ 8 của KVK. Nguyên văn, Thanh Tâm Tài Tử chỉ viết:

“Thế rồi trên quãng đường đi, nhìn phong cảnh lạ, động mối thương tâm, dòng lệ đã khô, hơi thở hầu như cũng kiệt, gượng ngâm lên bài thơ tứ tuyệt, để ghi lại nỗi oán hờn […]:

Dặm trường quan tái những mênh mông

Mặt sóng chân bèo há nỡ trông

Riêng mối tình si khôn giũ sạch

Bóng tà mây nổi kín non sông.

Viết xong nàng ngâm vịnh hồi lâu, nhân lúc nhìn ra bốn mặt, phong cảnh tiêu điều, bất giác lệ lại tuôn rơi. Vì quá cảm động nàng lại viết thêm bài "Ngũ ngôn tuyệt cú” như sau[…]:

Ta đi nào đã xa đâu

Trông về gió thảm mà đau đớn lòng

Mừng xuân cái én bay tung

Lên cao quét sạch bụi trong xà nhà

Chim hồng luống những xót xa

Thay phiên trở lại quê nhà bắc phương

Bên hồ tiếng cuốc còn đương

Nắng hè trải hết thu sương đến rồi

Sầu nhân tạm viết thay lời

Đêm xuân dằng dặc canh dài buồn ghê

Lòng kia âu cũng tái tê

Chuông vừa nổi tiếng tức thì liệng quanh.

Lại đi thêm mấy ngày nữa mới đến địa hạt Lâm Tri. (Phạm Đan Quế - Truyện Kiều đối chiếu, trang 173 -175)*.

Nguyễn Du chỉ lấy ý hai câu ở trong hai bài thơ của nhân vật để viết về nỗi nhớ của nàng:

Nàng thì cõi khách xa xăm

Bạc phau cầu giá, đen dầm ngàn mây

Vi lô san sát hơi may

Một trời thu để riêng ai một người

Dặm khuya, ngất tạnh mù khơi

Thấy trăng mà thẹn những lời non sông

Rừng thu từng biếc chen hồng

Nghe chim như nhắc tấm lòng thần hôn

Chỉ có một câu thơ trong KVK nói về Kim Trọng. Đó là “Riêng mối tình si khôn giũ sạch”. Nhưng Nguyễn Du đã nói về nỗi nhớ chàng Kim với cây lau, hơi may, dặm khuya, vầng trăng. Và tâm trạng thẹn với những lời thề nguyền cùng với vầng trăng ngày trước. Cụ thể và da diết biết bao!

Còn cả một bài thơ dài của Thúy Kiều về phong cảnh với các loại chim én, chim hồng, chim cuốc, ý tứ tản mạn, Nguyễn Du chỉ tóm gọn trong hai câu lục bát:

Rừng thu từng biếc chen hồng

Nghe chim như nhắc tấm lòng thần hôn

Tấm lòng thần hôn là tấm lòng người con nhớ nhung, muốn chăm sóc cha mẹ sớm chiều. Gần ba trang văn xuôi và thơ, Nguyễn Du viết lại thành tám câu lục bát vừa cụ thể, vừa đầy tâm trạng. Thế chẳng phải là sáng tạo lắm sao!

2. Bây giờ chúng ta sẽ đối sánh nỗi nhớ khi Thúy Kiều ở lầu Ngưng Bích. Trong KVK, đây cũng thuộc hồi thứ tám. Nguyên văn như sau:

“Nguyên cái lầu này, phía đông nhìn ra biển rộng, phía tây trông về kinh kì, phía nam có thành Kim Lăng, bắc có dãy núi Kì Sơn. Trước cảnh cô liêu đó, nàng cảm thấy bâng khuâng nhớ lại cái ngày với chàng Kim thề thốt, mối tình nồng nhiệt biết bao? Thế mà nay tuyệt vô âm tín, lòng nào mà chẳng tái tê, bèn đề 10 vận “Bất Giai” để ghi lại nỗi niềm thương nhớ. […]

Bài 1:

Dịch

Một chẳng xong rồi.

Một điều, một chẳng xong rồi,

Lời thề chưa dứt họa thời đến ngay

Nghiến răng giận nỗi tai bay

Bỗng dưng chia rẽ đó đây đôi đường.

Bài 2:

Dịch

Hai chẳng xong rồi.

Hai điều, hai chẳng xong rồi,

Mối tình dài vắn chứa nơi dạ này

Nghiến răng đành chứa dạ này

Mong sao khổ tận đến ngày cam lai.

[…]

(Phạm Đan Quế - Truyện Kiều đối chiếu, trang 184-189).

Nội dung của mười bài “Bất Giai” chỉ nói về những điều chẳng xong và sự nghiến răng chịu đựng. Chỉ là thương nhớ Kim Trọng mà không hề có thương nhớ mẹ cha (Vũ Nho nhấn mạnh). Nguyễn Du đã tước bỏ mười cái “chẳng xong”, mười lần “nghiến răng” để chỉ còn lại nỗi nhớ.

Nguyễn Du viết thành nỗi nhớ chàng Kim cụ thể, đồng thời lại thêm vào nỗi nhớ mẹ cha, để cho Kiều trọn vẹn là con người lúc nào cũng nhớ chữ tình, chữ hiếu. Nỗi nhớ mỗi phía được diễn tả bốn câu ngang nhau:

Tưởng người dưới nguyệt chén đồng

Tin sương luống những rày trông mai chờ

Bên trời góc bể chơ vơ

Tấm son gột rửa bao giờ cho phai?

Xót người tựa cửa hôm mai

Quạt nồng ấp lạnh những ai đó giờ

Sân Lai cách mấy nắng mưa

Có khi gốc tử đã vừa người ôm

Quả thực không phải là Nguyễn Du, khó có thể làm như vậy.

3. Lần ở lầu xanh của Tú Bà. Trong KVK đoạn này thuộc hồi thứ 11, từ trang 228 đến trang 240 của “Truyện Kiều đối chiếu”. Chúng ta sẽ không tìm thấy một câu văn nào diễn tả nỗi nhớ này. Đây hoàn toàn là một sáng tạo của Nguyễn Du. Nỗi thương mình của Thúy Kiều cũng là sáng tạo riêng của Nguyễn Du mà KVK không có. Với tấm lòng yêu thương, quý trọng, nâng niu nhân vật, Nguyễn Du đã thêm vào nỗi nhớ này. Hoàn toàn hợp lí khi Kiều phải làm công việc tiếp khách, phải "vui là vui gượng” với đủ hạng người. Việc nhớ lại ngày xưa để thêm đau đớn, xót xa là điều có thể hiểu được khi trong cảnh “Ngẩn ngơ trăm mối dùi mài một thân”.

Nhớ ơn chín chữ cao sâu

Một ngày một ngả bóng dâu tà tà

Dặm nghìn nước thẳm non xa

Nghĩ đâu thân phận con ra thế này

Sân hòe đôi chút thơ ngây

Trân cam ai kẻ đỡ thay việc mình

Nhớ lời nguyện ước ba sinh

Xa xôi ai có thấu tình chăng ai?

Khi về hỏi liễu Chương Đài

Cành xuân đã bẻ cho người chuyên tay

Tình sâu mong trả nghĩa dày

Hoa kia đã chắp cành này cho chưa?

Đáng chú ý là trong lần nhớ này, lần đầu tiên nàng Kiều nhớ cha mẹ trước, nhớ các em rồi sau mới nhớ đến chàng Kim. Trong khi hai lần trước, mối tình dang dở đau xót khiến cho nàng nhớ người tình trước khi nhớ cha mẹ. Đấy chẳng phải là một sự thấu hiểu tâm lí con người một cách tinh tế của Nguyễn Du hay sao!

4. Kiều nhớ khi được Thúc Sinh khen

Đây là đoạn thuộc hồi thứ thứ 11 của KVK. Khi Thúc Sinh xem Kiều tắm, làm một bài thơ đưa cho Kiều xem.

"Thúy Kiều coi xong bài thơ của Thúc Sinh, vội vàng thưa rằng:

Thiếp tôi được chàng quá yêu như thế, cũng muốn họa ngay một bài, chỉ vì hiện nay tứ thơ còn gửi ở đám mây Hàng, vậy xin chàng cho khất ngày khác” (Phạm Đan Quế - Truyện Kiều đối chiếu, trang 235).

Nguyễn Du hầu như nhắc lại những gì mà Kiều nói có tính chất điển cố. Điển “mây Hàng” để tả lòng nhớ cha mẹ ở nơi quê quán:

Hay hèn lẽ cũng nối điêu

Nỗi quê còn một hai điều ngang ngang

Lòng còn gửi áng mây Hàng

Họa vần, xin hãy chịu chàng hôm nay

Đoạn này Nguyễn Du trung thành với tác giả KVK.

5. Đoạn Kiều nhớ khi vắng Thúc Sinh.

Đoạn này chúng tôi đã khảo sát kĩ trong mục 9. Kiều nhớ Thúc Sinh. Cần nhắc lại là trong KVK, Kiều chỉ nhớ Thúc Sinh. Trong khi Nguyễn Du để cho Kiều nhớ cha mẹ, Kim Trọng và dành 2 câu cho nhớ Thúc Sinh. Đó cũng là cách để Nguyễn Du cho thấy nàng Kiều của nhà thơ luôn xem trọng chữ Hiếu, chữ Tình, không quên ai cả.

6. Kiều nhớ khi ở nhà Hoạn Thư

Đoạn này trong KVK thuộc hồi thứ 14. Thật ra Kiều đánh đàn cho Hoạn Thư nghe. Hoạn Thư thương tài không bắt ở chung với bọn tôi đòi nữa. Thanh Tâm Tài Tử chỉ viết:

“Tiểu thư nghe xong tỏ ý vui mừng, bảo người đã giỏi ngón đàn, vậy thì từ đây về sau cứ ở bên ta, để lúc thư nhàn giúp thêm cảm hứng, khỏi phải ở lẫn trong đám tôi đòi như trước.

Nàng ngỏ lời cảm tạ tiểu thư có lòng cất nhắc, từ hôm ấy, ngày đêm được ở bên cạnh tiểu thư, nhờ có cung đàn khúc hát cũng tạm hả được nỗi bất bình.

Nửa năm trôi qua, một hôm chợt có tin báo tướng công đã về” (Phạm Đan Quế - Truyện Kiều đối chiếu, trang 299).

Như vậy bốn câu nhớ Thúc Sinh và nhớ nhà hoàn toàn do Nguyễn Du thêm vào. Rất hợp lí vì mối tình với Thúc Sinh cũng là mối tình sâu nặng với Kiều. Thúc Sinh về thăm nhà thì xảy ra tai họa do bọn Hoạn Ưng, Hoạn Khuyển gây ra. Chuyện vừa mới ngày nào nên không thể không nhớ đến chàng. Và Nguyễn Du cũng không để cho nàng Kiều của mình quên cha mẹ:

Lâm Tri chút nghĩa đèo bòng

Nước non để chữ tương phùng kiếp sau

Bốn phương mây trắng một màu

Trông vời cố quốc biết đâu là nhà.

7. Nỗi nhớ khi vắng Từ Hải

Đoạn này thuộc hồi thứ 18 của KVK. Xem xét nguyên văn KVK, chúng ta sẽ không thấy một dòng nào nói về nỗi nhớ này. Sau khi Từ Hải dứt áo ra đi, Thanh Tâm Tài Tử viết:

“Nói về Thúy Kiều thấy Từ Minh Sơn dứt áo ra đi, ba năm đằng đẵng không tin tức gì. Bỗng một hôm nghe nói quân giặc tràn đến, dân cư chạy trốn quang lâng, những người quen thuộc cũng khuyên nàng tạm lánh.

Nàng rằng: Tôi với Minh Sơn đã có lời hẹn, dẫu lúc gặp cơn binh hỏa, chớ nên rời bỏ chỗ này. Vậy ai muốn đi thì cứ việc đi, bằng không thì cứ ở lại chết cùng nhau…Bọn họ không nghe kéo nhau đi hết.

Rồi sau một lúc bỗng có mấy ngàn binh sĩ và hơn mười vị tướng quân kéo đến vây kín nhà trọ, đồng thanh hô lớn lên rằng: Vương phu nhân có ở nhà chăng tá? Chúng tôi vâng lệnh của Từ Minh Sơn thiên tuế, đến để rước chầu vu quy” (Truyện Kiều đối chiếu, đã dẫn, trang 359).

Nguyễn Du hoàn toàn sáng tạo đoạn nỗi nhớ của Kiều khi Từ Hải ra đi. Chúng ta đều biết rằng Nguyễn Du rất ưu ái Từ Hải, xây dựng Từ Hải thành nhân vật “anh hùng ca” (Hoài Thanh). Vì thế mà có đoạn nỗi nhớ này. Dù tình cảm của Kiều với Từ Hải rất nồng nàn (Nửa năm hương lửa đang nồng), nhưng Nguyễn Du vẫn để cho nỗi nhớ của Kiều trọn vẹn với người thân, với tất cả những người tình của nàng. Đấy chính là sự khác biệt giữa nàng Kiều của Nguyễn Du với nàng Kiều của Thanh Tâm Tài Tử. Đoạn nhớ này là Nguyễn Du dành cho nàng Kiều của mình:

Đoái trông muôn dặm tử phần

Hồn quê theo ngọn mây Tần xa xa

Xót thay! Huyên cỗi , xuân già

Tấm lòng thương nhớ biết là có nguôi

Chốc đà mười mấy năm trời

Còn ra khi đã da mồi tóc sương

Tiếc thay chút nghĩa cũ càng

Dẫu lìa ngó ý còn vương tơ lòng

Duyên em dầu nối chỉ hồng

May ra khi đã tay bồng, tay mang

Tấc lòng cố quốc tha hương

Đường kia nỗi nọ ngổn ngang bời bời

Cánh hồng bay bổng tuyệt vời

Đã mòn con mắt phương trời đăm đăm.

Thật đúng là con người tình nặng, nghĩa dày!

Đối sánh bảy lần nhớ của Thúy Kiều, chúng ta thấy chỉ có một lần nhớ thứ 4 vắn tắt bốn câu là Nguyễn Du trung thành với nguyên tác. Hai lần nhớ có thêm sáng tạo của Nguyễn Du. Lần nhớ thứ nhất, nhà thơ đã sáng tạo thêm dựa vào ý của hai bài thơ. Lần nhớ thứ hai, nhà thơ đã thêm vào nỗi nhớ cha mẹ. Còn lại 4 lần nhớ khác (lần thứ 3, 5, 6, 7) là hoàn toàn sáng tạo thêm của Nguyễn Du. Đối chiếu, so sánh như thế để thấy rằng Nguyễn Du dựa vào cốt truyện của Thanh Tâm Tài Tử trong KVK, nhưng nhà thơ đã sáng tạo lại theo cách riêng của mình. Chính vì các nỗi nhớ khác biệt như thế, đã góp phần làm cho nhân vật Thúy Kiều của Nguyễn Du khác với nhân vật Thúy Kiều của Thanh Tâm Tài Tử.