PGS TS Nguyễn Ngọc Thiện bên thềm nhà cổ ở quê
Tính hiện đại của một tập sách
Nguyễn Thanh Tú
Đó là công trình in riêng thứ 6 cùng một
người viết có tên gọi Văn chương, nghệ thuật và thẩm mỹ tiếp nhận (Nxb Hội
Nhà văn, 2015). Tập sách được tinh tuyển từ hàng trăm bài báo, tiểu luận nghiên
cứu trong mấy năm gần đây của PGS.TS Nguyễn Ngọc Thiện - vừa là nhà nghiên cứu,
nhà giáo, nhà văn, nhà báo (là Tổng Biên tập Tạp chí Diễn đàn văn nghệ Việt
Nam). Có lẽ nhờ tác giả “đa năng” như vậy mà trong cuốn sách có những bài viết
đảm bảo độ sâu đằm của học thuật, tính thời sự cập nhật của báo chí, tính chuẩn
mực của một văn phong hàn lâm, tính mềm mại, uyển chuyển không kém phần bay bổng
của chất văn nghệ sỹ. Tôi gọi “tính hiện đại” của tập sách thể hiện rõ trong ba
phần (Tiểu luận, phê bình văn chương nghệ
thuật Việt Nam hiện đại; Ma Văn
Kháng- đời văn và tác phẩm; Về báo
chí văn nghệ) với 423 trang dày dặn, căn cứ vào ba phẩm chất: tinh thần đối
thoại, phản biện; Tiếp nhận thẩm mỹ; Khám phá, phát hiện, khẳng định cái mới.
1.Ở ngày hôm nay hòa vào tinh thần chung của
hội nhập văn hóa toàn cầu nên lý luận phê bình văn học không thể không vận động
theo xu hướng đối thoại, vì đó là bản chất của giao tiếp và cũng là bản chất của
sáng tạo. Là một nhà lý luận phê bình chắc tay nghề, được đào tạo từ một trong
cái nôi của triết học hiện đại trên thế giới (nước Đức), lại cập nhật thường
xuyên các lý thuyết mới nên trong các tiểu luận tác giả thể hiện khá sâu sắc những
mặt mạnh của xu hướng mácxit và bất cập của các trường phái phi mácxit. Cái
đáng quý của anh là rất vững trên lập trường văn hóa của Đảng (như thể hiện
trong việc phân tích và khẳng định tầm văn hóa lớn lao của Đề cương văn hóa
1943), đồng thời nắm rất cụ thể các nguyên lý mỹ học hiện đại, nhờ đó mà có các
ý kiến thuyết phục về thực trạng phê bình văn học hôm nay, về chiến lược phát
hiện, bồi dưỡng tài năng văn học nghệ thuật…Đối với các trường hợp cụ thể thì
cũng nhờ đặt trong không khí đối thoại của nhiều ý kiến khác nhau mà anh dựng lại
một chân dung học thuật của nhà mácxit Hải Triều rất sống động, tìm ra giá trị
đích thực của tác phẩm nổi tiếng Văn
chương và hành động (Hoài Thanh-Lê Tràng Kiều-Lưu Trọng Lư)…
Hôm nay người ta nói nhiều đến phản biện, phản biện xã hội,
coi phản biện như là một hình thức tư duy mới mẻ, tiến bộ. Thực ra phản biện,
phản biện xã hội luôn là một thuộc tính tư duy của con người, càng có tinh thần
khoa học, dân chủ, càng có khát vọng đổi thay xã hội, làm mới, làm tốt cho con
người thì càng giàu ý thức phản biện. Không phải ai cũng có ý thức phản biện và
năng lực phản biện, phải là người có trách nhiệm sâu sắc với xã hội, có năng lực
phát hiện vấn đề… mới có thể phản biện được. Phản biện là một hoạt động nhận thức
của con người nhằm đưa vấn đề tiến gần hơn tới chân lý. Phản biện gắn liền tri
thức, không có tri thức không thể phản biện. Nhưng thúc đẩy phản biện, điều chỉnh
phản biện lại là vấn đề ý thức trách nhiệm. Những điều này sẽ được chứng minh
thỏa đáng qua các bài viết về luận văn thạc sỹ “một công trình ngụy khoa học, lệch
lạc về tư tưởng học thuật” và các đề nghị mang tính khoa học về việc chọn đề
tài nghiên cứu của ngành Văn học...Phản biện của Nguyễn Ngọc Thiện có lý có
tình bởi được dựa chắc chắn vào “tư duy thực chứng”, “nói có sách mách có chứng”
cụ thể, rõ ràng rồi đối chiếu với thực tế của đời sống xã hội…Cách làm này sẽ tốn
công sức, tốn thời gian nhưng đổi lại, các ý kiến đưa ra hầu như không thể bác
bỏ.
2. Phê bình văn học là câu chuyện của tiếp nhận thẩm mỹ.
Nói thì đơn giản thế nhưng phải qua một quá trình lâu dài, mãi đến những năm gần
đây qua sự soi sáng của triết học văn hóa mà phê bình văn học mới được nhìn nhận
công tâm, thỏa đáng, đúng với đặc trưng. Từ góc nhìn này chúng ta sẽ tránh được
vết xe đổ của xã hội dung tục hay đối chiếu giản đơn. Phê bình tiếp nhận ở Việt
Nam, nhất là phê bình tiểu thuyết hình thành ra sao được tập sách trình bày một
“lịch sử vấn đề” khá thú vị, tổng quan mà sâu sắc. Từ những vấn đề được đặt ra
sẽ góp phần điều chỉnh hướng đi đúng của phê bình là hướng về người đọc, tôn trọng
những ý kiến đa dạng, có khi trái chiều nhưng sẽ làm đa dạng hóa những giá trị
thẩm mỹ, đánh thức ở tác phẩm những cách hiểu thú vị khác nhau.
Lý luận văn học hiện
đại nhấn mạnh vào tính sáng tạo của cả chủ thể và khách thể. Nhìn từ góc độ văn
bản thì sáng tạo ra tác phẩm là sáng tạo ra một sinh mệnh nghệ thuật mới. Nó là
một “cuộc sống thứ hai”, không phải là bản thân đời sống mà chỉ là mô hình về đời
sống. Mà đã gọi là mô hình thì để xây dựng nó là do độc quyền của nhà văn, phụ
thuộc vào tài năng, vống sống, sự trải nghiệm…của anh ta. Nhưng để hiểu nó thì
mỗi bạn đọc lại tái hiện mô hình này theo cách riêng, phụ thuộc vào trình độ,
năng lực tiếp nhận của họ. Có bao nhiêu bạn đọc là có bấy nhiêu cách tiếp nhận,
cũng như có bấy nhiêu mô hình tác phẩm. Thành ra trước tác phẩm mỗi bạn đọc là
một nghệ sỹ. Chúng tôi muốn nói thêm như vậy để khẳng định một hướng đi đáng
trân trọng của Nguyễn Ngọc Thiện là đẩy vấn đề nghiên cứu về phía bạn đọc. Ở
phương diện này tập sách có những bài viết thành công, như Vấn đề người đọc-tiếp nhận trong lý luận tiểu thuyết ở Việt Nam từ đầu
thế kỷ XX cho đến nay; Phê bình văn học-
Bạn đồng hành cùng người đọc và nhà văn; Xung quanh vấn đề nâng cao chất lượng báo chí văn học nghệ thuật trong
thời kỳ mới; Để báo chí văn nghệ đảm
bảo tính chuyên nghiệp luôn hay và đẹp…
Tập sách cho chúng ta thấy câu chuyện phê bình rất không
đơn giản, không chỉ đòi hỏi sự công tâm, thẳng thắn, vững vàng quan điểm mà còn
đòi hỏi rất cao vốn hiểu biết. Đó là sự hiểu biết thấu đáo lý thuyết mới, hiểu
sâu các hướng đi cổ điển, hiểu kỹ hệ thống chi tiết hình tượng trong văn bản…may
ra mới có một bài phê bình thuyết phục. Một đóng góp rất đáng chú ý của tập
sách là trên cơ sở hiểu biết về phê bình truyền thống, nắm bắt các xu hướng,
các kiểu phê bình hôm nay mà tác giả đã khái quát chỉ ra các “căn bệnh” của nó,
như chủ quan, võ đoán; tầm pháo, kể lể; cơ hội, tùy thời; vị kỷ, cánh hẩu…để
đưa ra “mấy đề xuất” nâng cao chất lượng và hiệu quả, mang tính khả thi.
3. Phê bình là câu chuyện của sự khám phá, phát hiện và
khẳng định những giá trị mới. Không ngẫu nhiên mà tác giả dành hẳn một phần với
chùm 12 bài viết công phu về Ma Văn Kháng, một “tác gia văn học lực lưỡng”, “một
đời văn sáng tạo”. Và tất cả những tâm huyết, sự say mê tìm tòi, sự bung phá
trong cảm hứng cũng như sự đúng mực, nghiêm ngắn của ngòi bút phê bình Nguyễn
Ngọc Thiện cũng thể hiện rõ ở đây. Nhờ am tường con đường thi pháp tác giả và
năng lực phân tích tác phẩm sâu sắc mà điềm đạm của nhà nghiên cứu lại đậm chất
men say giàu cảm hứng của nhà nghệ sỹ nên anh có những trang viết giàu hàm lượng
học thuật mà không kém phần tài hoa. Anh đã vẽ ra được bức tranh xã hội trong
thế giới tác phẩm, lảy ra những nét thần thái cơ bản nhất của phong cách, chỉ
ra những đặc trưng của thể loại văn xuôi Ma Văn Kháng. Làm được như thế là phải
rất công phu, rất tâm huyết và phải có năng lực khái quát cao.
Nhưng không chỉ có Ma Văn Kháng, tác giả có những trang
viết đầy chiêm bái, ngưỡng vọng về các bậc trưởng lão khả kính của nghiên cứu
phê bình văn học như Hoàng Trinh, Đinh Gia Khánh; có trang viết tinh tế về Mai
Văn Phấn, đầy trân trọng về thành quả đầu tay của các nhà nghiên cứu trẻ…Những
bài này lại cho ta thấy người phê bình không chỉ là cái tâm nhiệt tình vô tư thẳng
thắn mà cần thêm một tấm lòng khiêm tốn học hỏi lớp tiền bối và ưu ái khuyến
khích trân trọng lớp hậu sinh.
Một quyển sách đáng đọc. Một tâm huyết đáng được ghi nhận!
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét