VỀ “BÀI THƠ” “ĐỒNG DAO CHO NGƯỜI LỚN”
Phạm Đức Nhì
Từ Một Bình Luận Trên Facebook
Dưới bài
“Em Còn Trẻ Và Em Không Thể Biết” Của Nguyễn Đức Tùng
Có Phải Là Thơ? (1) do tôi (Phạm Đức Nhì)
viết và đăng trên Facebook
đã khá lâu, chị Kim Phượng Ngọc Huỳnh
mới đây đã có bình luận như sau:
Anh PĐN ơi!
Bài thơ Đồng Dao Cho Người Lớn của nhà thơ Nguyễn Trọng Tạo, theo em thấy nó "khô" quá. Vậy có phải là thơ không anh?
Bài thơ Đồng Dao Cho Người Lớn của nhà thơ Nguyễn Trọng Tạo, theo em thấy nó "khô" quá. Vậy có phải là thơ không anh?
Đọc bình
luận của chị xong
tôi vào Google tìm đọc Đồng Dao
Cho Người Lớn thì thấy bài
thơ đã đuợc khá nhiều người bình.
Nó cũng được nhạc sĩ Đỗ Triệu An phổ nhạc và
còn được lấy tựa đặt tên
cho cả một tập thơ của thi
sĩ. (2) Với bài thơ được đọc và
yêu mến rộng rãi như thế mà chị KPNH lại chê
là “khô” và lại còn đặt câu hỏi “Vậy có phải là thơ không
anh?” thì đúng là chị đã hơi bị “to
gan” mà lại còn “làm khó” tôi nữa. Tuy
nhiên, vì câu hỏi liên quan đến bài viết của mình
nên tôi bỏ thời gian đọc kỹ bài thơ và “gồng
mình” viết thêm một bài ngắn trả lời chị.
Dưới đây
là cả bài thơ:
ĐỒNG DAO
CHO NGƯỜI LỚN
Có
cánh rừng chết vẫn xanh trong tôi
có
con người sống mà như qua đời
có
câu trả lời biến thành câu hỏi
có
kẻ ngoại tình ngỡ là tiệc cưới
có
cha có mẹ có trẻ mồ côi
có
ông trăng tròn nào phải mâm xôi
có
cả đất trời mà không nhà ở
có
vui nho nhỏ có buồn mênh mông
mà
thuyền vẫn sông mà xanh vẫn cỏ
mà
đời vẫn say mà hồn vẫn gió
có
thương có nhớ có khóc có cười
có
cái chớp mắt đã nghìn năm trôi.
Nguyễn Trọng Tạo -
1992
Trước hết, xin cảm ơn chị Kim Phượng Ngọc Huỳnh. Chị có con mắt thơ rất tinh. Đúng như chị nói, “bài thơ” ấy “khô”, chẳng có tý cảm xúc nào. Còn nó có phải là thơ hay không thì bây giờ tôi sẽ giải thích.
Đồng Dao Và Vè
Đồng dao là lời hát dân gian truyền miệng của trẻ em, thường kèm một trò chơi nhất định. (3)
Sau
đây là một ví dụ:
DUNG DĂNG
DUNG DẺ
Dung
dăng dung dẻ
Dắt trẻ đi chơi
Đến ngõ nhà Trời
Lạy Cậu lạy Mợ
Cho
chó về quê
Cho
dê đi học
Cho
cóc ở nhà
Cho
gà bới bếp
Ngồi xệp xuống đây
Theo
Wikipedia Tiếng Việt thì:
“Vè là một trong những thể loại văn học dân gian Việt Nam. Vè được
sáng tác bằng
văn vần,
sử
dụng
nhiều
hình thức
khác nhau: câu bốn
chữ,
năm chữ,
lục
bát, hát giặm,
nói lối.
Có vè
đồng
dao, là những
bài hát của
trẻ
em. Có
vè thế
sự,
về
người
thật
việc
thật,
phản
ánh, bình luận
những
câu chuyện
thời
sự
địa
phương,
những
truyện
đồi
phong bại
tục,
những
chuyện
áp bức
bóc lột
của
cường
hào địa
chủ
và đời
sống
khổ
cực
của
dân nghèo trong làng xóm. Những người
đặt
vè, bẻ
vè, nói vè phần
nhiều
thuộc
tầng
lớp
dưới
trong xã hội.”
Dựa
vào thông tin trích dẫn
ở
trên có thể
kết
luận
mà không sợ
sai lầm,
xét về
mặt
thể
loại,
đồng
đao cũng là một
loại
vè, không phải
là thơ.
Trở Lại “Đồng Dao Cho Người Lớn”
Theo
Đỗ Trọng Khơi, “Đồng Dao của Nguyễn Trọng Tạo viết ở nhịp 8 chữ nhưng soi chẻ rạch ròi vẫn thấy cái dư khí của hồn bốn chữ dân gian”. Tôi đồng ý với anh ở điểm này. Cho nên ĐDCNL – đúng như cái tựa của nó – là một bài đồng dao. Và theo tôi, khi chọn cái tựa ấy, về mặt hình thức, tác giả đã vô tình tự xếp loại nó là vè.
Về
nội
dung thì “bài thơ”
ấy
chỉ
là một
tập
hợp
“hổ
lốn”
những
câu nói, những
phát biểu
của
nhà thơ,
xếp
đặt
tùy tiện,
không theo một
cấu
trúc hay một
thế
trận
nào. Mỗi
phát
biểu
là một
“triết
lý vụn”
về
một
khía cạnh
nào đó của
cuộc
đời.
Những phát
biểu kiểu “triết lý vụn” ấy đã được ông
góp nhặt từ quá trình học hỏi cũng
như kinh nghiệm sống của mình.
Lúc cơn hứng đến hoặc có gì
đó khơi gợi, thôi thúc, ông cho nó tuôn ra và dùng kỹ thuật thơ của mình
ghi lại. Rất tiếc, ông
đã quên tạo ra một khung cảnh để mời tâm hồn của mình
bước vào cho “tâm đối cảnh” và
“tức cảnh sinh tình”. Cái gọi là “tứ thơ” chỉ là
dòng ý tưởng – hoàn toàn là sản phẩm của lý
trí - tuy mở ra nhiều
miền nghĩa nhưng lại không
có tâm hồn và cảm xúc làm bạn đồng hành
nên khô cứng như một cái
xác không hồn.
Như vậy, Đồng Dao
Cho Người Lớn – đúng như tác giả đã vô
tình tự xếp loại – là
một bài vè, không phải là thơ.
Những Vòng Nguyệt Quế
Đồng Dao Cho Người Lớn không phải là thơ nhưng, không biết tại sao, lại được dân chơi thơ chấp nhận, tán thưởng và trao tặng nhiều phần thưởng cao quý:
1/
Được nhạc sĩ Đỗ Triệu An phổ nhạc.
2/
Được lấy tên đặt cho cả một tập thơ cùng tác giả (2)
3/
Được ít nhất 3 người viết lời bình. (Đỗ Trọng Khơi, Trần Kim Lan và Trần Trung) (4)
4/
Được chọn là một trong 100 Bài Thơ Hay Thế Kỷ 20.
5/
Bài do Trần Trung viết lời bình được đưa vào tập Bình Thơ Từ 100 Bài Thơ Hay Thế Kỷ XX - Tập Hai
Kết Luận:
Nhận diện thơ – phân biệt thơ với những thứ không phải là thơ - lẽ ra phải là bài học đầu tiên cho thi sĩ, cho nhà phê bình và cả những người thưởng thức thơ. Nhưng bài học nhập môn này thường không được giới chơi thơ coi trọng hoặc tìm hiểu đến nơi, đến chốn.
Thỉnh thoảng có một bài vè đi lạc vào vườn thơ cũng không phải là chuyện lạ. Vè được nhạc sĩ phổ nhạc cũng chẳng có gì đáng
nói. Vè mà được lấy tên đặt cho cả một tập thơ, tuy có hơi ngược đời nhưng đó là quyền của tác giả. Vè mà được mấy người chơi thơ xúm vào viết lời bình, tuy hơi lạ nhưng cũng dễ hiểu – đó là quyền của người bình; hơn nữa họ thuộc trường phái bình thơ không bàn thi pháp - chỉ đem ý tứ tán rộng ra – thì thơ có khác gì văn xuôi, thơ với “không thơ” cũng “cá mè một lứa”.
Tuy
nhiên, để một bài vè như Đồng Đao Cho Người Lớn, một thứ cây dị chủng, chưa đủ điều kiện để được gọi là thơ, không những lọt vào vườn thơ mà lại còn được đặt vào chỗ trang trọng nhất, được chọn vào danh sách 100 Bài Thơ Hay Thế Kỷ 20, thì quả là trái khoáy và bất công đến độ lố bịch. Lạ lùng thay, sự trái khoáy và bất công ấy vẫn cứ ung dung tồn tại suốt bao nhiêu năm
nay. Mãi cho đến tuần lễ cuối tháng 6 /2018
mới có người lên tiếng phản bác. Một lần nữa, cám ơn chị Kim Phượng Ngọc Huỳnh, người có tấm lòng vàng với thơ, đã mạnh dạn bày tỏ ý kiến của mình.
Xin
những người có trách nhiệm canh giữ Vườn Thơ Việt Nam và những người yêu
thơ khác cùng góp tiếng nói để lấy lại công
đạo cho thơ.
Texas ngày 10
tháng 7 năm 2018
Phạm Đức Nhì
CHÚ THÍCH:
1/ Trang
Facebook nhipham
2/ Đồng Dao
Cho Người Lớn, Nhà
Xuất Bản Văn Học, Hà Nội 1994.
4/
Đỗ Trọng Khơi trong
Bàn Về Đồng Dao Cho Người Lớn Của Nguyễn Trọng Tạo
Trần Kim
Lan trong Cảm Nghĩ Về Bài Thơ Đồng Dao
Cho Người Lớn Của Nguyễn Trọng Tạo
Trần Trung
trong “Đồng Dao Cho Người Lớn”
Bình Thơ Từ 100
Bài Thơ Hay Thế Kỷ 20 (Tập Hai),
Vũ Quần Phương Chủ Biên,
Nhà Xuất Bản Giáo Dục 2008.
Cả 3 người bình
đều gọi ĐDCNL là bài thơ.
Đây là ý kiến cá nhân của tác giả Phạm Đức Nhì! Về định nghĩa thể loại thì Nguyễn Trọng Tạo gọi đây là đồng dao ( Đồng là trẻ em, dao là bài hát không thành chương khúc. Đồng dao là bài hát trẻ con) Nhưng ở đây là đồng dao cho người lớn. Nguyễn Trọng Tạo chỉ "mượn" hình thức đồng dao thôi. Cũng không nên căn cứ vào tuyên bố của tác giả để quyết rằng đồng dao là một loại VÈ như Phạm Đức Nhì đã làm. Cũng không thể nói rằng VÈ thì kém THƠ. Vè là một thể loại văn học dân gian. Một bài VÈ Hay thì quý gấp nhiều lần một bài THƠ Dở. Đó là điều không thể phản bác. Nhưng "Đồng dao cho người lớn" có phải là VÈ không thì câu chuyện không đơn giản. Những bài đồng dao, hay vè, yếu tố cá nhân, cái tôi của tác giả hầu như khá mờ nhạt. Ngay cả khi kể vè : "Ve vẻ vè ve, lặng nghe tôi kể... thì cái "tôi" ấy cũng không có nét riêng. Thường thì dân gian bắt đầu : "Ve vẻ vè ve, cái về thằng Nhác...". Bài đồng dao cho người lớn thể hiện CÁI TÔI của tác giả rất rõ. Chỉ hai câu đầu thôi, đã thấy cảm xúc mạnh mẽ của tác giả về sự SỐNG Và CHẾT. Tại sao anh Nhì lại thấy rằng những dòng này "không có tâm hồn và cảm xúc" nhỉ? Đó là chuyện riêng của anh. Riêng câu nhận xét của chị KIm Phương rằng bài đó "khô" cho nên hoài nghi không biết có phải thơ không thì...thật là phiến diện. Có thơ trữ tình, có thơ trí tuệ, có thơ văn xuôi...sao cứ phải "ướt" hay "không khô" mới là THƠ? Chẳng ai được giao trách nhiệm canh giữ vườn thơ cả. Là thơ hay không thơ là do người đọc cảm nhận. Là THƠ hay hoặc THƠ dở cũng do cách đánh giá riêng của mỗi người. Cứ việc bàn luận. Nhưng chớ nghĩ rằng mọi người sao... lơ mơ thế, chỉ có ý kiến mình là đúng đắn thôi. Tôi muốn nhắn anh Phạm Đức Nhì mấy lời và dù khác ý kiến của anh, tôi vẫn tôn trọng đưa bài viết này!
Trả lờiXóaKính bác Vũ Nho,
Trả lờiXóaTôi đã đọc bình luận của bác dưới bài viết và thấy rằng nhìn nhận và đánh giá của bác và tôi về bài ĐDCNL của nhà thơ Nguyễn Trọng Tạo, quả thật, có khác nhau. Xin phép được làm rõ vài điểm trong bình luận của bác.
1/ Xét về mặt hình thức, ĐDCNL có phải là Vè không?
Theo Đỗ Trọng Khơi, “Đồng Dao của Nguyễn Trọng Tạo viết ở nhịp 8 chữ nhưng soi chẻ rạch ròi vẫn thấy cái dư khí của hồn bốn chữ dân gian”. Tôi đồng ý với anh ở điểm này. Cho nên ĐDCNL – đúng như cái tựa của nó – là một bài đồng dao (biến thể). Mà đồng dao, theo đoạn trích trong Wikipedia Tiếng Việt ở trong bài viết của tôi, là một loại vè. Chính vì thế, theo tôi, khi chọn cái tựa ấy, về mặt hình thức, tác giả đã vô tình tự xếp loại nó là vè.
Tuy nhiên, để khỏi lầm trường hợp mà theo bác, “Nguyễn Trọng Tạo chỉ ‘mượn’ hình thức đồng dao thôi” nên tôi phải nhìn vào nội dung. Nếu nó có cảm xúc từ cái tôi riêng tư của tác giả thì đúng là một bài thơ mượn hình thức đồng dao. Nếu nó tuyệt nhiên không có một tý ty cảm xúc của “cái tôi riêng tư” thì trong trường hợp này, vì đã có hình thức đồng dao, nó sẽ là bài Vè. Tôi sẽ bàn về điểm này ở phần số 4.
2/ Cũng không thể nói rằng VÈ thì kém THƠ. Vè là một thể loại văn học dân gian. Một bài VÈ Hay thì quý gấp nhiều lần một bài THƠ Dở. Đó là điều không thể phản bác.
Thưa bác Vũ Nho,
Tôi đã gặp một y tá già, giầu kinh nghiệm lại mát tay nên chạy rong chữa bệnh cho bà con trong thôn xóm được nhiều người thích. Có người phát biểu: “Y tá mà như ông M. thì còn hơn mấy anh bác sĩ mới ra trường”. Nói thì nói thế chứ đi vào thực tế thì y tá và bác sĩ ở hai đẳng cấp khác nhau, cao thấp cách nhau một trời một vực. Chẳng ai là y tá mà dám coi mình ngang hàng với bác sĩ. Làm thế người ta cười chết. Phòng tổ chức của một đơn vị y tế cũng không dám bổ nhiệm một y tá vào cương vị của bác sĩ. Làm thế là sai luật, trái nguyên tắc.
Vè với Thơ cũng thế. Vè là Vè, Thơ là Thơ. Hai loại ở hai đẳng cấp riêng biệt, cao thấp khác nhau. Tôi có thằng bạn nói đùa về thơ một thằng bạn khác “Thơ của mày cứ như Vè ấy”. Thằng làm thơ coi đó là điều sỉ nhục, và hai đứa giận nhau rất lâu. Hồi mới bập bẹ làm thơ, thầy giáo môn Việt Văn của tôi thường nhắc “Khéo đấy! Coi chừng thơ thành vè thì tổ làm trò cười cho thiên hạ.”
Vì thế tôi cho rằng y tá có kinh nghiệm cách mấy cũng cũng không thể vỗ ngực coi mình ngang hàng với bác sĩ; và Vè rõ ràng không thể cùng đẳng cấp với Thơ.
3/ Bác Vũ Nho viết: “Những bài đồng dao, hay vè, yếu tố cá nhân, cái tôi của tác giả hầu như khá mờ nhạt”.
Theo tôi, nếu đúng là đồng dao thì cái tôi riêng tư của tác giả không phải là “hầu như khá mờ nhạt” mà hoàn toàn vắng bóng. Bởi chỉ cần một tý tẹo teo cái tôi riêng tư thì nó đã không còn là vè nữa mà được nâng cấp thành thơ.
Nhận xét này đã bị tác giả xóa.
Trả lờiXóa4/ Bài đồng dao cho người lớn thể hiện CÁI TÔI của tác giả rất rõ. Chỉ hai câu đầu thôi, đã thấy cảm xúc mạnh mẽ của tác giả về sự SỐNG Và CHẾT.
Trả lờiXóaTrong câu thơ của nhà thơ Nguyễn Trọng Tạo:
“Có cánh rừng chết vẫn xanh trong tôi”
chữ “tôi” nằm sờ sờ ra đó nên rất dễ hiểu lầm là “cái tôi” của tác giả đã có mặt trong câu thơ.
Có hai điểm cần lưu ý trong “câu thơ” này:
a/ Cụm từ “Có cánh rừng chết” nói chung chung, không cụ thể, không nói rõ “cánh đồng chết” nào nên chỉ là một hình tượng đã lôi ra từ trong ký ức, là sản phẩm của lý trí chứ không phải cảnh thơ. Nếu có một đoạn trước đó nói về “cánh rừng chết” và ở đây dùng cụm từ “Cánh rừng chết ấy” thì chúng ta đã có cảnh thơ. Thí dụ như đoạn thơ dưới đây:
Cánh rừng sát bên Xóm Đạo
sau những đợt mưa bom, mưa pháo
đã thành cánh rừng chết
với người đời
nhưng trong tôi
vẫn tươi mát một màu xanh.
“Cánh rừng chết” đã là cảnh thơ nên 2 câu thơ cuối:
nhưng trong tôi
vẫn tươi mát một màu xanh
đã là tâm tình của cái tôi riêng tư (tác giả), ít nhiều đã có cảm xúc và đã xứng đáng được gọi là thơ. (Hay dở chưa bàn đến).
b/ Sự xuất hiện của chữ “Có” đã khiến chữ “tôi” trở thành nhân vật trong “câu kể” của tác giả chứ không phải chính tác giả - người đang sáng tác thơ. Thi sĩ Nguyễn Trọng Tạo ở đây phải đóng 2 vai. Một, là nhân vật “tôi” trong “câu kể”, đã xuất hiện trong quá khứ và đã trốn trong ký ức, giờ bị lôi ra trình làng. Hai, là người bằng xương bằng thịt đang ngồi cầm bút làm thơ.
Kết quả là câu “Có cánh rừng chết vẫn xanh trong tôi” chỉ là hình tượng được lội ra từ ký ức, không có cái tôi riêng tư của tác giả dự phần nên không có cảm xúc và không phải là thơ.
Bài ĐDCNL chỉ có câu đầu dễ hiểu lầm là thơ, còn lại những câu khác đều là những “câu kể” phát xuất từ bề mặt ý thức, rất dễ nhận ra. Sau khi đã chấp nhận phần giải thích lý do tại sao câu đầu không phải là thơ, độc giả có thể tự kết luận cả bài không phải là thơ. ĐDCNL có hình thức là đồng dao - một loại Vè – nên nó là một bài Vè.
5/ Riêng câu nhận xét của chị KIm Phương rằng bài đó "khô" cho nên hoài nghi không biết có phải thơ không thì...thật là phiến diện. Có thơ trữ tình, có thơ trí tuệ, có thơ văn xuôi...sao cứ phải "ướt" hay "không khô" mới là THƠ?
Thưa bác Vũ Nho,
Theo tôi hiểu, chị Kim Phượng nói “khô” với nghĩa không có tý cảm xúc riêng tư nào của tác giả. Thơ trữ tình thì không nói làm gì, còn thơ trí tuệ, thơ văn xuôi hay thơ … gì gì nữa cũng phải có cảm xúc riêng tư của tác giả thì mới gọi là thơ. Chứ “khô queo” thì nếu không là vè thì cũng là thứ dị chủng, khác loại với thơ.
6/ Bàn thêm về câu thơ “sinh tình”
Trả lờiXóaĐÀN BÀ
Có hai loại đàn bà
loại chính chuyên chung thủy với chồng
Loại không lấy chồng
suốt đời đến với đàn ông
chỉ để thỏa mãn nhu cầu xác thịt
tìm vui trong chốc lát.
Sáu câu trên chỉ là cách nhìn của tác giả về đàn bà, đến từ bề mặt ý thức, chưa phải là thơ. Nhưng chỉ cần thêm câu sau đây:
Tôi thích loại đàn bà thứ hai
thì đã có cảm xúc, tình đã xuất hiện, cả bài đã trở thành thơ. Câu “Tôi thích loại đàn bà thứ hai” là câu thơ sinh tình.
Bài ĐDCNL, tôi trộm nghĩ, do cấu trúc của đồng dao “không thành chương khúc” nên khó đưa vào một câu thơ sinh tình thích hợp.
Kết Luận
Với tôi, trang web Vũ Nho Ninh Bình của bác là một trang văn học đứng đắn. Tôi rất thích câu chào “Đây là quán tha hồ muôn khách đến!” Cám ơn bác đã cho tôi hân hạnh có một số bài được đăng ở đấy. Phần cuối của bình luận về bài viết bác đã nhắn “dù khác ý kiến với anh tôi vẫn tôn trọng đưa bài viết này”. Đó là thái độ người lớn, công tâm trong giao lưu văn học.
Với nhà thơ, nhạc sĩ Nguyễn Trọng Tạo tôi một lòng kính trọng ở tài năng và uy tín của ông. Mặc dù chưa trực tiếp trò chuyện, tôi đã “gặp” ông nhiều lần trong những Ngày Thơ Nguyên Tiêu ở Văn Miếu Quốc Tử Giám. Nhận xét về tính thơ của bài ĐDCNL của ông tôi đâu dám giỡn chơi. Tôi đã tra cứu, vận dụng kiến thức của mình về thơ ca và viết rất cẩn trọng.
Bình luận của bác đã cho tôi cơ hội nhìn lại bài viết của mình một cách kỹ càng hơn để trả lời những chất vấn của bác. Tôi tin ở những điều mình viết, nhưng với đề tài liên quan đến lý thuyết thơ, ai dám chắc là mình không sai sót, ai dám chắc là mình được sự đồng thuận của mọi người. Tôi sẵn sàng đón nhận những phê bình, góp ý của bác và của những độc giả khác.
Một lần nữa, xin chân thành cảm ơn bác.
Cám ơn anh Phạm Đức Nhì đã hồi âm về nhận xét của tôi!
XóaViệc tranh luận học thuật là bổ ích. Tôi và anh không nhằm mục đích THẮNG/THUA. Chúng ta tranh luận là để nhận thức đúng hơn, sâu hơn về vấn đề được quan tâm.
Ai cũng tin vào nhận thức của mình và quan điểm mình bảo vệ. Đó là điều bình thường. Xin vắn tắt một chút về THƠ và VÈ. Anh so sánh Y tá lành nghề với Bác sĩ. Kết luận đó là 2 đẳng cấp cũng như Vè và Thơ là 2 đẳng cấp. Chỗ này anh có một ngộ nhận lớn. Y tá và Bác sĩ là 2 chức danh cùng ngành y. Y tá đào tạo ngắn hạn. bác sĩ đào tạo dài hạn. Nhưng Thơ và Vè không phải như vậy. Vè là thể loại, Ca dao ( thơ dân gian) là một thể loại khác. Không thể ví như Y tá với Bác sĩ. Anh có biết rằng trong sách giáo khoa Ngữ văn, Vè được trích học ngang hàng với ca dao, với thơ ( những bài hay nhất. Bài "Vè con dao", "Vè rau" thuộc loại những viên ngọc của thơ ca dân gian. Việc chê Thơ dở như Vè là cách chê nôm na, dân dã. Không thể dựa vào đó để bình giá chất lượng một bài Vè đặc sắc hay bài Thơ đặc sắc được. Tôi đã khẳng định một bài VÈ hay quý hơn một bài THƠ dở. Vì vậy anh cố công chứng minh bài "Đồng dao cho người lớn" là một bài Vè sẽ không ảnh hưởng mấy đến chất lượng của nó. Cốt là bạn đọc thấy ĐDCNL hay!