BA MƯƠI NĂM THƠ THỦ ĐÔ ĐỔI MỚI
Tham luận tại Hội thảo Thơ ở Hà
Nội ba mươi năm đổi mới và phát triển
Vũ Nho
1. Sự đổi thay có ý nghĩa cách mạng thơ
ca
Cã lÏ cÇn nhËn râ sù kh¸c biÖt gi÷a sù t×m tßi ®æi
míi thường xuyªn cña mét
vµi nhµ th¬ cã ý thøc cao vÒ nghÒ nghiÖp víi mét sù ®æi míi m¹nh mÏ cã tÝnh
chÊt c¸ch m¹ng, hay ®ã lµ cuéc canh t©n réng lín cña mét nÒn th¬. Tríc khi cã
cuéc c¸ch m¹ng th¬ míi, thi sÜ T¶n §µ còng ®· tõng c¶m thÊy sù gß bã, tï tóng
cña th¬ cò. ¤ng ®· ®Æt vÊn ®Ò thay ®æi:
NÕu kh«ng ph¸ c¸ch, vøt ®iÖu luËt
Khã cho thiªn h¹ ®Õn bao giê
B¶n th©n T¶n §µ còng s¸ng t¹o
ra c¸c thÓ th¬ riªng. §ã lµ sù t×m tßi cña c¸ nh©n. ThËt ra m·i ®Õn n¨m 1939
T¶n §µ míi mÊt, nghÜa lµ nhµ th¬ nµy cã 7 n¨m viÕt khi sù ®æi thay cña th¬ míi
b¾t ®Çu. ThÕ nhng «ng kh«ng ®îc xÕp vµo c¸c nhµ th¬ míi – mÆc dï “§«i bµi th¬
cña tiªn sinh ra ®êi tõ h¬n hai m¬i n¨m tríc ®· cã mét giäng phãng tóng l¾m”!
C¸ nh©n mét nhµ th¬, dï cã tµi n¨ng, dï cã ¶nh hëng réng th× còng kh«ng thÓ
lµm nªn mét cuéc c¸ch m¹ng thi ca (nhng cã thÓ “ch©m ngßi” cho mét xu híng
c¸ch t©n nµo ®ã. Ch¼ng h¹n trêng hîp th¬ NguyÔn §×nh Thi trong kh¸ng chiÕn
chèng Ph¸p – như b¸o V¨n nghÖ sè ®Æc biÖt Ngµy th¬ ViÖt Nam 2003 ®·
tưêng thuËt l¹i).
Nãi vÒ mét cuéc c¸ch m¹ng trong
thi ca lµ ph¶i nãi ®Õn sù thay ®æi cña sè ®«ng c¸c nhµ th¬, nãi vÒ thêi gian
kh¸ dµi cña cuéc biÕn ®æi, vµ ch¾c ch¾n sè lÇn thay ®æi lín như
Ph¶i mÊt nhiÒu n¨m, nh÷ng nhµ
th¬ míi dÇn dÇn míi trë thµnh thi sÜ cña c¸ch m¹ng. Vµ hä ®· ®i suèt tõ cuéc
kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p qua cuéc kh¸ng chiÕn chèng MÜ.
Trong khi ®ã, c¸c c©y bót th¬ ë
miÒn Nam Nam
Mét c¸i mèc thêi gian n÷a ph¶i
kÓ ®Õn lµ thêi k× §æi míi cña ®Êt nưíc tõ §¹i héi §¶ng VI ( tháng 12 năm 1986).
Sau khi nưíc ta tiÕn hµnh më cöa vµ x¸c ®Þnh theo c¬ chÕ thÞ trưêng ®Þnh hưíng
x· héi chñ nghÜa, x· héi cã nh÷ng biÕn ®éng s©u s¾c. ViÖc tõ bá c¬ chÕ quan
liªu bao cÊp, viÖc ph¸t triÓn nhiÒu thµnh phÇn kinh tÕ, viÖc cëi trãi cho v¨n
nghÖ sÜ khái nh÷ng rµng buéc v« h×nh ®· thæi mét luång giã míi vµo x· héi. Mét
lÇn n÷a, chóng ta l¹i ®ưîc chøng kiÕn sù ®æi thay.
Như vËy, cã thÓ nãi tãm t¾t
r»ng cuéc c¸ch m¹ng vÒ th¬ ca ë nước ta cã ba c¸i mèc ®¸ng chó ý: phong trµo
th¬ míi 1932-1941; th¬ kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p vµ chèng MÜ (RÊt tiÕc lµ chưa thÓ
lµm mét cuéc tæng kÕt vÒ sù b¾t ®Çu vµ t¹m hoµn thµnh như th¬ míi. Cã ý kiÕn
l¹i muèn chia thêi chèng Ph¸p, thêi chèng MÜ lµm 2 thêi k× ®æi míi); vµ cuéc
®æi míi hiÖn nay g¾n liÒn víi thêi k× ®æi míi cña níc ta.
2.
Những xu
hướng tìm tòi
Trước
hết cần thấy quan niệm về vai trò của
thơ ca và của nhà thơ có một thay đổi lớn.
Thơ miền Bắc là vũ khí đấu
tranh cách mạng, trong khi ở miền Nam
Nh÷ng tõ ng÷ rÐo r¾t, mïi mÉn,
®Ìm ®Ñp víi vÎ ãng ¶ gi¶ t¹o ®· kh«ng cßn thÝch hîp. C¸c nhµ th¬ muèn ®a ng«n
ng÷ b×nh dÞ, ®êi sèng th« r¸m, xï x× vµo th¬ m×nh. Nh÷ng tõ ng÷ cã tÝnh khÈu
ng÷ ®i th¼ng tõ b·i chî, bÕn s«ng, xëng thî. Nµo lµ õ th×, èi giêi ¬i, tÐ
ra, thÕ lµ, ®· ®êi, hång nhan ¹, tù dng, t«i ch·, ®µnh r»ng, v·i c¶ ba linh
hån…; nh÷ng tõ ng÷ thêi kinh tÕ thÞ trêng bïng næ th«ng tin cã mÆt trong
th¬ nh lµ mét lÏ tù nhiªn, nhưng còng ph¶i cã ý thøc th× míi lµm ®ưîc c¸i ®iÒu
cã vÎ ®¬n gi¶n Êy: tiÕp thÞ, hîp ®ång, qu¶ng c¸o, xa lé th«ng tin, nghÏn
m¹ch, nèi m¹ng, vì nî…
Mét ngưêi muèn ®æi míi triÖt ®Ó
ng«n ng÷ th¬ lµ Lª §¹t. ¤ng cã c¶ mét tuyªn ng«n vÒ ch÷ vµ nghÜa cña th¬. Nhng
ý ®å t¸ch ch÷ ra khái nghÜa, ý ®å t¸ch nghÜa “tiªu dïng”, nghÜa tù vÞ ra khái
ch÷ lµ mét sù cùc ®oan trong sù t×m tßi cña t¸c gi¶ “Bãng ch÷”. Còng như
NÕu kh¶o s¸t vÒ vÇn nhÞp th× râ
rµng, th¬ b©y giê Ýt vÇn h¬n, nhÞp phãng tóng h¬n. §Æc biÖt xuÊt hiÖn lo¹i th¬
v¨n xu«i. HÇu nh ư c©y bót nµo còng cã mét ®«i bµi. Th¬ v¨n xu«i chÝnh lµ mét
c¸ch lµm míi l¹ tõ ng÷, nhÞp ®iÖu cña th¬, ®ưa th¬ gÇn víi lêi ¨n tiÕng nãi
thưêng nhËt (TuyÓn tËp th¬ v¨n xu«i- NguyÔn Ngäc ThiÖn chñ biªn, nhµ xuÊt b¶n
V¨n häc,1997). Bªn c¹nh ®ã, c¸c nhµ th¬ cã ý thøc cao h¬n vÒ viÖc chän ch÷,
dïng tõ. Kh«ng ph¶i ai còng t¸n thµnh tuyªn bè cña Lª §¹t “Ch÷ bÇu lªn nhµ
th¬”, nhưng c¸c nhµ th¬ ®Òu cã ý thøc dïng ch÷ sao cho ®¾t, sao cho kh«ng nhµm
ch¸n. Sù dông c«ng trong lao ®éng s¸ng t¹o ng«n tõ ®· dÉn ®Õn viÖc hÇu như
kh«ng cã nh÷ng tõ ng÷ ng« nghª, nh÷ng sù cÈu th¶ trong diÔn ®¹t. Ngưêi h¨ng h¸i
vµ cã nhiÒu thµnh c«ng nhÊt trong lÜnh vùc nµy lµ nhµ th¬ NguyÔn Duy, sau ®ã lµ
Y Phư¬ng vµ Vò Xu©n Ho¸t. Cã thÓ nãi NguyÔn Duy ®· s¸ng t¹o mét lo¹t nh÷ng tõ
“l¹” trªn c¬ së ng÷ liÖu quen thuéc. Ta kh«ng thÓ kh«ng ng¹c nhiªn mét c¸ch
thÝch thó khi gÆp nh÷ng tõ ®¹i lo¹i: tu©y huÈy, ngun ngñn, lo»ng ngo»ng,
nhên nhîn mì, mßm mom mãm, nng nøng méng, x¬ x¸c bêm x¬m, nóng nÝnh b©ng qu¬… Ph¶i
®Æt nh÷ng tõ ng÷ ®ã trong c©u th¬ NguyÔn Duy míi thÊy hÕt c¸i hay cña nã.
NguyÔn Duy ®· t×m tßi s¸ng t¹o mét giäng ®iÖu d©n gian ngang ngang, bi hµi nhưng nghiªng h¼n vÒ hµi, mét giäng ®iÖu kh«ng thÓ lÉn, trong khi còng cã nhiÒu nhµ
th¬ kh¸c t×m vÒ nguån m¹ch d©n gian mµ ngưêi thµnh c«ng næi tréi lµ Ph¹m C«ng
Trø. C¸i chÊt “nhµ quª”, hãm hØnh cña nh÷ng vai hÒ chÌo thÓ hiÖn kh¸ râ trong
th¬ NguyÔn Duy, mµ trưíc hÕt thÓ hiÖn trong chÊt liÖu ng«n tõ.
S¸ng t¹o tõ míi, lµm míi l¹i
nh÷ng tõ ®· dïng mßn b»ng c¸ch ®Æt nã hoµ thanh víi c¸c tõ ng÷ kh¸c mét c¸ch
t¸o b¹o, c¸c nhµ th¬ ®ång thêi lµm míi c¸c h×nh thøc th¬ ca. Mét thêi trưêng ca
®ưîc coi như mét c¸ch ®Ó diÔn ®¹t nh÷ng ®Ò tµi cã tÝnh sö thi cña cuéc kh¸ng
chiÕn chèng MÜ. Kh«ng cã mét c©y bót cã tªn tuæi nµo l¹i kh«ng thö th¸ch víi
trưêng ca. Nhµ th¬ thÇn ®ång TrÇn §¨ng Khoa còng lµm ®Õn ba bèn trêng ca,
trong ®ã Khóc h¸t ngêi anh hïng lµ mét thµnh c«ng ®¸ng kÓ. H÷u ThØnh,
NguyÔn §øc MËu, Hoµng TrÇn Cư¬ng, TrÇn
Anh Th¸i, NguyÔn Linh KhiÕu… Nhng dÇn dÇn, trưêng ca kh«ng ph¶i lµ c¸ch t×m
tßi thÓ hiÖn, v× nã… dµi, c¶m xóc hay bÞ t·i máng; mÆt kh¸c, mét sè ngưêi viÕt
chưa ®ñ néi lùc, l¹i còng chưa hiÓu biÕt mét c¸ch thÊu ®¸o vÒ ®Æc trưng thÓ
lo¹i. Bëi vËy nh÷ng t×m tßi vÒ thÓ lo¹i rÏ sang ng¶ kh¸c, phæ th«ng h¬n, ®¹i
chóng h¬n, vµ còng thêi ®¹i h¬n.
Chóng t«i muèn nãi ®Õn c¸c bµi
th¬ ng¾n. RÊt ng¾n. Ph¶i nãi r»ng trưíc ®ã, chóng ta ®· cã nh÷ng c©u tôc ng÷ hÕt
søc c« ®äng vµ ng¾n gän. Vµ nh÷ng bµi ca dao mµ chØ cã hai c©u. Mét c©u s¸u,
mét c©u t¸m. Nhưng trong sù ph¸t triÓn cña th¬ ca, c¸i h×nh thøc ng¾n gän, c«
®äng ®ã ®· bÞ vưît qua. ChØ ®Õn b©y giê nã míi l¹i được ngưêi ta ®Ó ý. Th¬ mét
c©u, th¬ hai c©u, th¬ ba c©u xuÊt hiÖn trªn b¸o, trong c¸c tËp riªng. Cã ngêi
thÝch thó v× nh÷ng bµi th¬ ng¾n ë møc kØ lôc như
Trong sù t×m tßi ®æi míi nµy,
kh«ng thÓ kh«ng nh¾c ®Õn Th¸i B¸ T©n víi tËp Th¬ s¸u c©u (Nhµ xuÊt b¶n Lao §éng, 1997) víi 188 bµi vµ 65 bµi th¬
dÞch th¬ cæ TriÒu Tiªn. KiÓu th¬ s¸u c©u Ýt lêi, c©n xøng, dÔ g©y Ên tưîng vµ
cã phong c¸ch gÇn gòi víi th¬ cæ ph¬ng ®«ng ®ưîc Th¸i B¸ T©n thÓ hiÖn kh¸
thµnh c«ng trong tËp. Tuy nhiªn, th¬ s¸u c©u cã trë thµnh mét h×nh thøc ®Ó c¸c
nhµ th¬ ph¶i dông t©m thÓ nghiÖm hay kh«ng l¹i lµ viÖc kh¸c. S¸u c©u cña Th¸i
B¸ T©n mçi c©u ®Òu 6 tiÕng vµ kh«ng cã nhan ®Ò. Cßn S¸u c©u cña NguyÔn Hoa th×
cã nhan ®Ò, sè ch÷ trong mçi c©u khi th× 2, khi th× 4, khi 5 hay 6 tiÕng.
Sù c¸ch t©n vÒ thÓ lo¹i cßn
®îc thÓ hiÖn trong nh÷ng t×m tßi vÒ cÊu tróc khæ th¬. Trưíc ®©y ngêi ta chó ý
®Ôn khæ c©n ®èi 4 c©u, hoÆc khæ tù do kh«ng h¹n ®Þnh c©u ch÷. Nhưng cã lÏ víi
Lª ThÞ M©y, chÞ b¾t ®Çu thÓ nghiÖm lo¹i khæ 3 c©u. §¸ng lu ý lµ nh÷ng khæ th¬
3 c©u cña Lª ThÞ M©y cã thÓ tån t¹i như như như
Mét kiÓu cÊu t¹o khæ th¬ kh¸c
còng kh¸ phæ biÕn lµ khæ hai c©u. §iÒu nµy Xu©n DiÖu ®· thÓ nghiÖm trong bµi BiÖt
li ªm ¸i, §ªm tr¨ng ®ưêng L¸ng. Trưíc ®ã l¸c ®¸c cã ngưêi viÕt.
Nhưng b©y giê th× nã trë thµnh mét hiÖn tưîng phæ biÕn. NguyÔn Träng T¹o, Vò
QuÇn Phư¬ng… ®Òu viÕt th¬ cã khæ 2 c©u. Song cã lÏ phæ biÕn h¬n c¶ lµ sù ®an xen
c¸c khæ 2,3,4 vµ cã khi mét c©u trong mét bµi th¬. §iÒu ®ã nãi lªn sù ®a d¹ng
cña cÊu tróc bµi th¬. Cø ®Òu ®Òu ®èi s¸nh m·i 2 c©u th× còng lµ mét biÓu hiÖn
cña sù gß bã. Bëi thÕ, sù linh ho¹t vµ phãng tóng, kh«ng h¹n ®Þnh sè c©u trong
khæ, sè khæ trong bµi còng lµ mét biÓu hiÖn cña sù c¸ch t©n.
VÒ h×nh thøc th¬, còng cÇn nãi
®Õn mét t×m tßi cña NguyÔn Träng T¹o vÒ ®ång dao cho ngêi lín. §ång dao truyÒn
thèng thưêng gÇn víi vÌ vÒ sè ch÷. Cã thÓ lµ ba, bèn hoÆc n¨m ch÷ trong mét
dßng. ThÕ nhưng NguyÔn Träng T¹o ®· nh©n ®«i lo¹i ®ång dao 4 ch÷. §ång thêi t¹o
ra c¸c cÆp song song trong mét khæ như ®· nãi trªn. Tuy vËy, h×nh như kiÓu ®ång
dao nµy còng cã mét c¸i g× ®ã s¾p ®Æt, nªn trong nh÷ng Thêi gian 1, Lưu l¹c,
Tù vÊn, Nçi nhí kh«ng tªn, NguyÔn Träng T¹o l¹i quay vÒ víi 4 ch÷ vµ 5 ch÷
quen thuéc cña ®ång dao th«ng thưêng. Ph¶i ®îi ®Õn Nư¬ng th©n (Nhµ xuÊt
b¶n V¨n ho¸ th«ng tin, 1999) NguyÔn Träng T¹o míi ph¸t triÓn, hoµn thiÖn ®ång
dao cho ngêi lín víi nh÷ng cÆp c©u t¸m ch÷ c©n ®èi nhÞp ch½n. Trong khi ®ã
TrÇn Lan Vinh trë l¹i víi ®ång dao cho trÎ em. Nh÷ng bµi ®ång dao víi c¸ch b¾t
vÇn cã vÎ tuú høng nhưng theo mét l«gic riªng, phï hîp víi lèi tư duy “dung
d¨ng dung dΔ hån nhiªn, tù nhiªn cña con trÎ (Gäi mưa, nhµ xuÊt b¶n
Thanh Niªn, 2002).
Th¸i B¸ T©n sau khi ®· dÞch
hµng ngh×n trang th¬ nưíc ngoµi, ®· lµm mét tËp th¬ s¸u c©u häc kiÓu th¬
Xitgi«, l¹i c«ng bè tËp th¬ Bµn tay h×nh chiÕc l¸ víi 87 bµi toµn lµ th¬
n¨m ch÷. T¸c gi¶ cho r»ng h×nh thøc th¬ nµy giµu chÊt tr÷ t×nh, nh¹c tÝnh cao,
dÔ ®i vµo lßng ngưêi. §©y còng lµ mét c¸ch trë l¹i víi thÓ th¬ truyÒn thèng cña
d©n téc. ( Gần đây trên mạng, Thái Bá Tân
làm rất nhiều thơ năm chữ kiểu châm ngôn, và xuất bản thành sách. Nhiều bài đọc
lí thú).
Mưîn c¸c h×nh thøc th¬ nưíc
ngoµi như xon nª, v« ®Ò, ban l¸t, bËc thang… còng lµ mét c¸ch lµm giµu
thªm h×nh thøc thÓ hiÖn cña th¬.
§iÒu ®¸ng chó ý lµ trong khi
mäi ngưêi cø viÖc thÓ nghiÖm víi nh÷ng ®æi míi vÒ h×nh thøc ®ñ lo¹i th× ngưêi
ta l¹i quay trë vÒ víi lôc b¸t cæ truyÒn. ViÖc xuÊt b¶n tuyÓn tËp lôc b¸t ViÖt
Nam, viÖc thi th¬ lôc b¸t trªn b¸o Gi¸o dôc vµ Thêi ®¹i, b¸o V¨n NghÖ
trÎ (n¨m 2002, nhµ xuÊt b¶n Héi nhµ v¨n in tËp th¬ 300 bµi lôc b¸t dù thi)
®· kh¼ng ®Þnh sù trưêng tån cña thÓ l¹i nµy. Mét ®iÒu lÝ thó nhưng còng ®¸ng ®Ó
suy ngÉm lµ Tróc Th«ng, mét c©y bót tr¨n trë, t×m tßi nhưng bµi th¬ hay nhÊt
cña anh l¹i chÝnh lµ bµi lôc b¸t Bê s«ng vÉn giã. §iÒu ®ã cho thÊy chÊt
lưîng nghÖ thuËt cña t¸c phÈm kh«ng hÒ phô thuéc vµo c¸c yÕu tè c¸ch t©n. Chóng
ta míi hiÓu v× sao cã ngưêi kh¨ng kh¨ng nãi chØ cã th¬ hay, chø kh«ng ph©n biÖt
cò hay míi, b¶o thñ hoÆc c¸ch t©n.
Nh÷ng t×m tßi cña Hoµng Hưng
trong Ngùa biÓn, cña §Æng §×nh Hưng trong ¤ mai em, cña Lª §¹t
trong Bãng ch÷, cña NguyÔn Quang ThiÒu trong Sù mÊt ngñ cña löa, Những người đàn bà gánh nước sông, Châu thổ; cña Tróc Th«ng trong Mét ngän ®Ìn xanh,
cña Ph¹m C«ng Trø trong Cá may thi tËp, cña Th¸i B¸ T©n trong Th¬ s¸u
c©u, Bµn tay h×nh chiÕc l¸, cña Hoµng Xu©n TuyÒn trong BÕn thêi gian
vµ nhiÒu ngưêi kh¸c n÷a, dï thµnh c«ng Ýt hay nhiÒu hoÆc ngay c¶ khi thÊt b¹i…
®Òu kh¼ng ®Þnh xu hưíng t×m tßi ®æi míi th¬.
Cã ngưêi lín tiÕng phª ph¸n
diÔu cît nh÷ng t×m tßi nµy. Cã nhµ th¬ cho r»ng mäi sù t×m tßi ®æi míi vÒ ng«n
tõ vµ nhÞp ®iÖu ®Òu lµ v« Ých. Song nÕu cã th¸i ®é b×nh tÜnh, chóng ta sÏ thÊy
cÇn ph¶i ghi nhËn vµ khÝch lÖ mäi cè g¾ng. NÕu kh«ng cã sù thÊt b¹i, lµm sao cã
thµnh c«ng.
3.
Người thành công nhất nhưng…
Nguyễn Quang Thiều là một gương mặt tìm tòi, đổi mới
thơ thành công nhất trong vòng mấy chục năm qua. Không chỉ ở phạm vi thơ Thủ đô, mà trong phạm
vi cả nước. Chúng tôi đã có một bài dài phân tích những mặt thành công và những
điều chưa thành công của cây bút này. ( Quân Đội nhân dân cuối tuần số số 955 ngày 20/4/2014). Chúng tôi chỉ muốn nhấn mạnh
rằng:
Tưởng tượng và liên tưởng ư?; Thơ văn xuôi ư?; Từ chối vần nhịp thông thường
ư? Sử dụng ngôn ngữ không đặc tuyển cho thơ và không sử dụng những quy phạm
vần luật thơ truyền thống ư? Trùng điệp
các thi ảnh ư? Ca ngợi làng quê, người phụ nữ, đất đai ( cánh
đồng), ngọn lửa ư? Những giấc mơ như
là mê sảng ư? Đó không phải là cách
đổi mới chỉ riêng thấy ở Nguyễn Quang Thiều, và đó cũng không phải là bí quyết
để nhà thơ này thành công.
Vậy Nguyễn Quang Thiều
làm mới và thành công ở chỗ nào? - Chính là ở chỗ vận dụng tất cả các
yếu tố đó một cách tổng hợp. Khi vận dụng một cách chừng mức và tỉnh táo,
Nguyễn Quang Thiều thành công. Khi vận dụng quá đà, Nguyễn Quang Thiều thất
bại. Tôi không cho rằng càng viết, càng đổi mới thì thơ Nguyễn Quang Thiều càng
hay. Mà chỉ thấy khi không chừng mực, không tiết chế, say sưa với sự khác lạ,
Nguyễn Quang Thiều tự làm hỏng thơ mình.
Thiết nghĩ
những người làm thơ thủ đô và cả nước, muốn đổi mới, cách tân thành
công, không thể không suy ngẫm về bài học
từ Nguyễn Quang Thiều.
Hà
Nội, tháng 9/2014
Vì việc đổi phông chữ cho nên có thể còn một vài lỗi chưa sửa hết. Mong được thông cảm!
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét