VŨ NHO NINH BÌNH: NHẦM THƠ BẾ KIẾN QUỐC VỚI THƠ HEIRICH HEINE

Bài đăng trên Báo Văn nghệ Công an hôm nay 29/8/2024:

CHUYỆN HY HỮU: NHẦM THƠ BẾ KIẾN QUỐC VỚI THƠ HEIRICH HEINE

Nguyễn Việt Chiến

Cách đây hơn ba chục năm, khi còn công tác ở Báo Văn Nghệ, Hội Nhà văn VN, tôi chơi khá thân với nhà thơ Bế Kiến Quốc và đã có dịp làm sáng tỏ một “nghi án” văn chương liên quan đến một bài thơ tình của anh. Sự việc bắt đầu từ bài thơ “Hoa Huệ” của Bế Kiến Quốc in trên Báo Người Hà Nội ra ngày 1.7.1990 với những câu thơ:

Huệ trắng, bức tường trắng

Sao bóng hoa lại đen

Em đừng nhìn đi đâu nữa em

Anh không biết vì sao, ai có lỗi

Nhưng mãi mãi vẫn còn câu hỏi

Sao bóng hoa trên tường lại đen

Bế Kiến Quốc cho biết, bài thơ tình này anh viết tặng một người bạn gái cùng học năm thứ hai Khoa Ngữ văn- Đại học Tổng hợp Hà Nội khi trường sơ tán ở Đại Từ, Thái Nguyên năm 1967. Mối tình trắc trở giữa hai người và hình ảnh ngọn đèn dầu hắt bóng hoa lên tường thành màu đen đã giúp anh viết nên bài thơ tình độc đáo ấy.

TỪ BÀI THƠ “BÓNG ĐEN” ĐẾN BÀI THƠ“HOA HUỆ”

Bế Kiến Quốc cho biết, bài thơ “Hoa huệ” cóbản thảo đầu tiên mang tên là “Bóng đen” gồm 10 câu thơ được anh đọc trong các đêm thơ sinh viên và được các bạn chép tay, chuyền cho nhau. Khi ấy, không ai nghĩ rằng, hai năm sau, Bế Kiến Quốc đoạt giải nhì cuộc thi thơ 1969-1970 của Báo Văn Nghệ (nhà thơ Phạm Tiến Duật đoạt giải nhất).Riêng bài thơ “Bóng đen” của anh, trong không khí thi ca ngày ấy, thật khó mà xuất hiện trên sách báo. Do dó, ngày cả khi đã trở thành hội viên Hội Nhà văn Việt Nam, nhà thơ Bế Kiến Quốc cũng không thể cho in bài thơ “Bóng đen” ra mắt bạn đọc; chỉ một vài lần anh “xuất bản miệng” bài này trong các cuộc đọc thơ và chép vào sổ tay một số bạn yêu thơ. Và phải hơn 20 năm sau, bài thơ “Bóng đen” được đổi tên thành “Hoa huệ” mới được công bố trên Báo Người Hà Nội với bản thảo đã được nhà thơ Bế Kiến Quốc rút gọn từ 10 câu thơ xuống còn 6 câu thơ như trên.

Câu chuyện về bài thơ trên không chỉ dừng ở đó. Sau khi bài thơ “Hoa huệ” được công bố, tháng 9.1992, tôi tình cờ có trong tay cuốn Almanach “Người mẹ và phái đẹp” (một cuốn bách khoa thư về phụ nữ) do Nhà xuất bản Văn Hóa ấn hành (nộp lưu chiểu tháng 12.1990). Khi đọc phần tuyển chọn những bài thơ tình hay của thế giới và Việt Nam, tôi giật mình đọc thấy tên nhà thơ nổi tiếng thế giới Heinrich Heine (Đức) ở bài thơ “Bóng đen” với 10 câu thơ sau :

Bông huệ trắng và bức tường cũng trắng

Sao bóng hoa trên tường lại đen

Em nhìn đi đâu thế em

Ừ, anh biết chúng mình không có lỗi

Nhưng lòng em băn khoăn tự hỏi

Sao bóng hoa trên tường lại đen

Có thể nào anh lại không tin

Bông huệ trắng và bức tường cũng trắng

Ai hiểu được cuộc đời kỳ lạ lắm

Mà bóng em buồn ngả xuống giữa lòng anh

Phía dưới bài thơ ghi rõ “Rút từ tập thơ Hainơ –NXB Văn học 1970”. Tôi băn khoăn, nghi ngờ vì sự giống nhau đến kỳ lạ giữa hai bài thơ có cùng một tứ thơ, nhưng nhà thơ vĩ đại người Đức Henrich Hainơ đã mất từ lâu rồi, nên chắc chắn “cụ” ấy không bao giờ đọc thơ Bế Kiến Quốc.

Tôi mang cuốn “Người mẹ và phái đẹp” đến cho Quốc đọc và hỏi: “Anh giải thích như thế nào vềhai bài thơ Hoa huệ và Bóng đen khi có ý kiến cho rằng có thể anh đã bắt chước, thậm chí là “thuổng” thơ của thi hào Đức Henrich Hainơ?”. Bế Kiến Quốc ngơ ngác, thất thần nhưng anh cũng đã chỉ rõ bài thơ “Bóng đen” 10 câu in trên cuốn Almanach “Người mẹ và phái đẹp” mang tên Henrich Hainơ chính là bản thảo đầu tiên gồm 10 câu của bài thơ “Bóng đen” anh viết năm 1967, chính vì bài thơ có tựa đề u ám như thế nên không thể nào in được vào thời điểm đó. “Sau này thấy bài thơ “Bóng đen” có vẻ hơi dàn trải, một vài câu hơi thừa, một vài chỗ chưa ưng ý lắm, nên tôi đã sửa lại cho cô đọng hơn và đổi tên bài thơ thành “Hoa huệ”. Còn, vì sao bài thơ “Bóng đen” lại được đưa vào sách và nhầm thành của Henrich Hainơ thì tôi hoàn toàn không hiểu”, Bế Kiến Quốc băn khoăn.

VIỆC “TAM SAO THẤT BẢN” DẪN ĐẾN SỰ NHẦM LẪN

Để tìm lời giải đáp, người viết bài này đã đến gặp nhà thơ Lữ Huy Nguyên, (lúc ấy là Giám đốc NXB Văn học) để tìm hiểu tập Thơ Hainơ được xuất bản năm 1970. Ông Nguyên và tôi đọc toàn bộ tuyển thơ này, thấy không có bài Bóng đen và hoàn toàn không có một ý thơ, một tứ thơ, một hình ảnh thơ nào tương tự như thế. Để làm rõ hơn, nhà thơ Bế Kiến Quốc và tôi đến gặp nhà thơ Quang Huy (lúc đó là giám đốc NXB Văn Hóa-nơi in cuốn “Người mẹ và phái đẹp”). Cuối cùng, chúng tôi đã tìm ra con đường “sai sót” đưa bài thơ vào tập sách, vì ở cuối phần chọn thơ có ghi rõ những người tham gia tuyển chọn có cả “Tập thể sinh viên năm thứ ba, thứ tư Trường Đại học Sư Phạm Hà Nội”. Như vậy, bài thơ “Bóng đen” chép tay, lưu truyền trong giới sinh viên đến mức “tam sao thất bản” nhầm lẫn cả tên tác giả đã được đưa vào một cuốn sách khá nổi tiếng.

Về việc trên, năm 1992, nhà thơ Quang Huy thay mặt NXB Văn hóa đã xin lỗi nhà thơ Bế Kiến Quốc, trả nhuận bút bài thơ “Bóng đen” và hứa khi tái bản lần sau sẽ sửa chữa lại cho đúng. Khi ấy, tôi hỏi vui Bế Kiến Quốc “có nên “chúc mừng” anh vì bị nhầm thành Hainơ không nhỉ?”, nhà thơ cười cho rằng: “Nhầm thành ai cũng không thích thú gì! Tôi chỉ cần là chính mình mà thôi. Nhân tiện xin kể thêm: Hồi trước 1975, một tờ báo tiến bộ trong đô thị miền Nam đã in bài thơ Những dòng sôngcủa tôi để cổ động phong trào sinh viên yêu nước (Bài thơ được trao giải thưởng Báo Văn Nghệ năm 1969) dưới tên tác giả Hồng Hà để tránh sự kiểm duyệt. Và, một chuyện khác, bài thơ Biến tấu lý qua cầu của tôi (cho tới nay vẫn chưa in sách báo lần nào) đã được nhạc sĩ Trần Tiến phỏng lời câu thơ : “Bằng lòng đi em về với quê anh/một cù lao xanh một dòng sông xanh…!Mỗi khi buồn muốn khóc-Một mình anh ca điệu Lý qua cầu…”. Khi làm bài thơ này, tôi có đọc cho Trần Tiến nghe, anh ấy thích, bảo tôi chép cho một bản và nói sẽ từ gợi ý của bài thơ để viết một bài hát. Nay mai, nếu tôi in bài thơ đó, rất có thể sẽ có ai đấy ngờ tôi lấy ý bài hát của Trần Tiến. Chính vì ngại phải giải thích dài dòng mà cho tới nay tôi cũng chẳng muốn in bài thơ ấy nữa”. Bế Kiến Quốc giữ đúng lời nói ấy, trong tập thơ cuối cùng, trước lúc qua đời năm 2002, nhà thơ không đưa bài thơ ấy vào trong tập thơ “Mãi mãi ngày đầu tiên” của mình.

Với những đóng góp đáng ghi nhận cho văn học đương đại Việt Nam, cố nhà thơ Bế Kiến Quốc (nguyên Tổng biên tập Báo Người Hà Nội) đã được truy tặng Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật năm 2012. Tôi kể lại câu chuyện nói trên như một sự tưởng nhớ đến anh, một người bạn văn chương thân thiết đã đi xa, nhưng thơ anh vẫn còn ở lại với những độc giả thơ hôm nay.

Nhận xét về cố nhà thơ Bế Kiến Quốc, trong một lần trao đỏi với tôi, nhà thơ Hữu Thỉnh, cựu Chủ tịch Hội nhà văn Việt Nam, nguyên Tổng biên tập Báo Văn Nghệ xúc động nhớ lại: “ Bế Kiến Quốc là một nhà thơ đầy lý tưởng và khát vọng, ngọn lửa tinh thần sáng tạo ông mang trong mình từ thủa là sinh viên còn cháy mãi trong cuộc đời làm thơ, làm báo cho đến lúc Quốc qua đời. Khi nhà thơ còn sống, chưa bao giờ tôi thấy ngọn lửa ấy, niềm tin trong sáng ấy suy sụp trong Quốc- một con người trung thực, nhất quán, đòi hỏi rất cao ở mình và bạn bè, đồng nghiệp. Từ những bài thơ đầu tay hồi sinh viên cho tới những sáng tác sau này về thân phận, về những nỗi buồn thấm thía trong đời con người, ở đâu ta cũng thấy một nhân cách thơ Bế Kiến Quốc. Điều thứ hai, Quốc là một người luôn luôn nén mình, đốt cháy mình cho sự nghiệp thơ ca, ngọn lửa sáng tạo say mê luôn thôi thúc ông. Phẩm chất này thể hiện cả trong mấy chục năm Quốc làm báo Văn Nghệ. Bế Kiến Quốc là một nhà thơ tiêu biểu của lớp chống Mỹ về khát vọng sống nhưng lúc còn sống thì ông chưa “xuất lộ” hết diện mạo thơ ca của mình và vì thế chưa được đánh giá đầy đủ. Chỉ đến khi ông qua đời, qua một số tập thơ in sau đó, ta mới thấy Bế Kiến Quốc là một nhà thơ thật sự xuất sắc mà trước đó thơ của ông chỉ như một tảng băng nhô trên biển còn phần chìm bề thế của tảng băng thì chưa lộ diện. Phẩm chất ấy, nhân cách sống ấy giúp cho nguồn thơ của ông không vơi cạn, không thấy sự bế tắc khi ông đã lựa chọn đường đời và đường thơ rất chính xác”.

Hôm vừa rồi, lên viếng mộ ở nghĩa trang Thanh Tước, Phúc Yên, Hà Nội tôi ghé thắp hương nơi nhà thơ Bế Kiến Quốc yên nghỉ. Tấm di ảnh của anh vẫn còn tươi sau hương khói thời gian như câu thơ anh từng nhắn nhủ với cuộc đời: “Hãy nhìn anh như nhìn một dòng sông- luôn luôn chảy luôn luôn đi tới”.

Ảnh nhà thơ Bế Kiến Quốc ( trái) và nhà thơ Nguyễn Việt Chiến thời trẻ