VŨ NHO giới thiệu 

Về việc tìm mộ của nữ sĩ HỒ XUÂN HƯƠNG

Ai đưa hài cốt nữ sĩ Hồ Xuân Hương về Tam Kỳ-Quảng Nam?

 

                                                                      PGS-TS Vũ Nho

 

Quảng Nam:Từ việc  không đồng ý khai quật lại ngôi mộ 1850 Huỳnh Hoàn Nhân đến việc mời nhóm nghiên cứu vào báo cáo

Sau ồn ào về việc UBND tỉnh Quảng Nam không đồng ý khai quật mộ cổ 1850 nghi là phần mộ nữ sĩ Hồ Xuân Hương vì "không có căn cứ và cơ sở lịch sử, khoa học", ngày 15/5/2025 lãnh đạo tỉnh đã giao cho Sở Văn hóa Thể thao du lịch mời  các nhà nghiên cứu vào báo cáo, về 3 ngôi mộ cổ ở Tam Kỳ, trong đó có mộ 1850 Huỳnh Hoàn Nhân. Thay mặt nhóm nghiên cứu, chúng tôi gồm nhà báo - nhà nghiên cứu Nghiêm Thị Hằng,  Đại tá công an - luật sư Nguyễn Huy Hoàng và tôi là PGS-TS Vũ Nho, đã tham dự hội  nghị.

 

Báo cáo khoa học về 3 ngôi mộ cổ  và hơn 60 bức ảnh minh họa, đã nói lên sự thật, nghiên cứu có cơ sở khoa học

Để “Tìm dấu tích mộ nữ sĩ Hồ Xuân Hương”,  nhóm nghiên  cứu  đã dùng phương pháp khoa học tích hợp truyền thống và hiện đại, để điều tra, xác minh và kiểm chứng (chưa có đề tài nghiên cứu nào dùng phương pháp này), để soi chiếu giải mã, những bí ẩn, mật mã, qua chiết tự chữ Hán trên bia mộ, minh bia, nghiên cứu hoa văn, kiến trúc, bia mộ và lăng mộ, soi chiếu với truyền thuyết, lịch sử, Gia phả, Phó ý của dòng họ, cũng như soi chiếu văn hóa, văn học, tôn giáo, tục tập trong chôn cất, cải táng và thờ cúng .v.v.

      Kết quả  là nhóm nghiên cứu đã tìm ra các dấu tích gắn bó, liên kết giữa 3 ngôi mộ cổ  Mộ Giầy Thầy Lánh, mộ 1856 Phan Thị và mộ 1850 Huỳnh Hoàn Nhân, trong quan hệ hôn nhân, vợ chồng, gắn với điều kiện đặc biệt các phần mộ phải thay tên đổi họ trên bia mộ, minh bia, vì lý do liên quan đến lịch sử của vụ án đương thời -ông Trần Phúc Hiển tội phạm của triều đình nhà Nguyễn bị bắt tháng 5/1818.

Báo cáo của nhà nghiên cứu Nghiêm Thị Hằng với 26 căn cứ khoa học, chứng minh qua 60 bức ảnh thể hiện mối quan hệ vợ chồng giữa 3 ngôi mộ cổ: Mộ Giày (mộ chồng Trần Phúc Hiển), mộ 1856 Phan Thị (vợ cả) và mộ 1850 Huỳnh Hoàn Nhân (vợ thiếp Hồ Xuân Hương).

Ông Phạm Hồng Quảng- Phó ban Tuyên giáo- Dân vận tỉnh, ghi nhận đánh giá cao tính khoa học và thực tiễn của đề tài.

Theo ông Quảng “Công việc của các nhà nghiên cứu đến đây đã hoàn thành và được ghi nhận. Phần nghiên cứu tiếp của tỉnh Quảng Nam là báo cáo và lập dự án để Hội thảo. Từ đó có cơ sở khai quật lại ngôi mộ 1850, để có căn cứ thực chứng về ngôi mộ này và công bố công trình nghiên cứu của các nhà khoa học “Tìm phần mộ nữ sĩ Hồ Xuân Hương-Danh nhân văn hóa thế giới” ở Tam Kỳ- Quảng Nam, cả về căn cứ nghiên cứu khoa học và căn cứ khảo cổ thực chứng”.

  Về phía tỉnh Quảng Nam, sau khi sáp nhập hành chính thành thành phố Đà Nẵng, ngày 21/10/2025, Đảng ủy UBND thành phố Đà Nẵng đã giao cho UBND TP chỉ đạo các cơ quan tham mưu, tiếp tục thực hiện các ghi nhớ sau hội nghị 15/5/2025, triển khai tiếp các công việc nghiên cứu liên quan đến mộ 1850 Huỳnh Hoàn Nhân của nhóm nghiên cứu.

Về phía nhóm nghiên cứu,  nhà nghiên cứu Nghiêm Thị Hằng đã đưa ra những thông tin khoa học mới nhất, làm sáng tỏ những câu hỏi mà một số người băn khoăn : Ai đưa hài cốt nữ sĩ Hồ Xuân Hương về Tam Kỳ? Ai viết bia mộ và chỉ huy xây dựng mộ 1850 Huỳnh Hoàn Nhân? Vì sao mộ 1850 lại mang danh Huỳnh Hoàn Nhân?

          Một trong những căn cứ khoa học nhóm nghiên cứu đưa ra là bài thơ “Long Biên trúc chi từ” của nhà thơ Tùng Thiện Vương con trai thứ 10 của vua Minh Mạng theo vua anh Thiệu Trị ra Bắc Thành tiếp sứ nhà Thanh năm 1842 đã đến viếng mộ nữ sĩ Hồ Xuân Hương ở Hồ Tây và để lại bài thơ này. Vậy sau năm 1842 mộ  nữ sĩ còn ở Hồ Tây hay di chuyển về đâu? Theo phong tục tập quán người phụ nữ “Sống quê cha-ma quê chồng”, nhóm nghiên cứu đã xác định được quê chồng của nữ sĩ Hồ Xuân Hương ở Tam kỳ-huyện Hà Đông.

 Từ đây nhóm nghiên cứu   tìm ra một người họ Trần có quê ở Tam Kỳ để kết nối thông tin người đó có mặt ở Bắc Thành năm 1842 và năm 1843. Qua các bằng sắc phong của triều  đình, nhóm nghiên cứu đã tìm ra người tên Sài họ Trần (quê ở thôn Phú Quý Thượng, tổng An Hòa, huyện Hà Đông, phủ Thăng Bình) là vùng quê con cháu họ Trần làng Tam Kỳ sinh sống, đang làm quan trong thủy binh triều đình. Nhóm nghiên cứu  đã soi chiếu  Đại Nam thực lục về thời gian và sự kiện có thể có sự hiện diện của ông Trần Sài tham gia xa giá Vua Thiệu Trị ra Bắc Thành năm 1842, với cương vị là Ngoại úy Đội trưởng Đội 1, vệ 2, Hữu doanh Kinh kỳ Thủy sư. Từ đây một giả thiết được đặt ra, nếu ông Trần Sài cùng đi với Tùng Thiện Vương  đến viếng mộ nữ sĩ, thì ông sẽ biết phần mộ của Hồ Xuân Hương- vợ thiếp ông Trần Phúc Hiển. Và có thể ông Trần Sài là họ hàng thân quyến của gia đình ông Trần Phúc Hiển.

           Theo sách Đại Nam thực lục (trang 369, 394 ,406 và 413 quyển 6) nhóm nghiên cứu có được thông tin: Vua giao cho các tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, Quảng Bình đóng thuyền đi biển, tàu bồng cho triều đình và thuyền hải vận năm 1842. Đó là lý do Chánh đội trưởng Đội 6 vệ 2 lực lượng Thủy sư Kinh kỳ- Trần Sài được tín nhiệm trở ra Bắc, đưa các hải thuyền về Kinh đô Phú Xuân, khoảng từ tháng 8 đến tháng 10 năm 1843. Sau chuyến đi này thành công, ngày 13/11/1843, ông được Đô thống Thủy sư cấp văn bằng thăng chức từ Suất đội lên làm Thí sai Chánh đội trưởng Đội 6, vệ 2 lực lượng Thủy sư Kinh kỳ.

           Như vậy có thể phỏng đoán từ tháng 8 đến tháng10/1843 là thời gian  ông Trần Sài đã thực hiện di chuyển mộ Hồ Xuân Hương về quê chồng, theo di nguyện của gia tộc. Hài cốt của nữ sĩ được bí mật đưa xuống hải thuyền, theo lịch trình về doanh thủy quân đóng ở cửa biển Thuận An, sau đó được bí mật chuyển xuống thuyền dân theo sông Tam Kỳ về chôn cất tại mảnh vườn của gia đình ông Trần Phúc Hiển, giáp xã Bình An -Thạch Câu, đến năm 1850 thì xây dựng lăng mộ.

 

Nho sĩ Trần Hòa Phủ người xã Tam Kỳ là người viết bia mộ và minh bia cho 2 ngôi mộ cổ

          Khi nghiên cứu minh bia, mộ 1856 Phan thị (vợ cả) và mộ 1850 Huỳnh Hoàn  Nhân, đều ghi  “河 東 叄 岐 士 陳 咊 甫 廑 撰”phiên âm: “Hà Đông Tam Kỳ  sĩ Trần Hòa Phủ cẩn soạn”, dịch nghĩa: “Kẻ có học ở xã Tam Kỳ, huyện Hà  Đông là ông họ Trần biệt hiệu Hòa Phủ kính cẩn soạn bài minh này”.

Xâu chuỗi sự việc ông Trần Sài là người bí mật đưa hài cốt nữ sĩ về Tam Kỳ và đã giao cho nho sĩ Trần Hòa Phủ là người  trong họ đủ độ tin cậy, để giao xây dựng lăng mộ cho người đã khuất. Ông Trần Hòa Phủ chính là công trình sư xây dựng các ngôi mộ 1856 Phan Thị (vợ cả) và mộ 1850 Huỳnh Hoàn Nhân. Trên các lăng mộ, xây dựng cách nhau 6 năm, Trần Hòa Phủ đã chủ ý để lại các ký hiệu kiến trúc,  hoa văn từ mộ Giày (mộ người chồng) đến lăng mộ 1856 Phan Thị (vợ cả) và lăng mộ 1850 Huỳnh Hoàn Nhân (vợ thiếp), như những ký hiệu để lại cho hậu duệ đời sau kết nối thông tin, mối quan hệ giữa 3 ngôi mộ cổ này, là mộ vợ chồng.

 

Mộ 1850 Huỳnh Hoàn Nhân, chôn trên đất của người họ Huỳnh,  người đó chính là mẹ ông Trần Phúc Hiển

          Bí ẩn cuối cùng nhóm nghiên cứu  đã giải mã vì sao mộ nữ sĩ Hồ Xuân Hương 1850  lại mang họ Huỳnh?

Việc mộ Giày Thầy Lánh nghi là mộ tử tù Trần Phúc Hiển phải thay tên đổi họ,  mộ 1856 Phan Thị (vợ cả) chỉ ghi họ,  thì mộ 1850 nghi là mộ người vợ thiếp Hồ Xuân Hương phải thay tên đổi họ cũng là tất yếu, nhưng vì sao là họ Huỳnh mà không là các họ khác?

Gần đây nhất, tháng 4/2025, nhà nghiên cứu Nghiêm Thị Hằng đã trò chuyện cùng cụ Nguyễn Thị Hạnh (80 tuổi), nhà ở gần khu vườn có 2 ngôi mộ cổ. Cụ Hạnh kể:“Mảnh vườn có 2  ngôi mộ cổ từ thời ông nội tôi là cụ Nguyễn Mại. Cụ Mại qua đời để lại vườn cho bố tôi là Nguyễn Đại. Bố tôi cho ông Nguyễn Thu (con trai nuôi) một nửa vườn có 2 ngôi mộ cổ ở phía ngoài, còn nửa vườn phía trong cho tôi. Đến tôi đã qua 6 đời. Đây là đất hương hỏa thừa tự của cụ cố ông nội của tôi, là người đàn bà họ Huỳnh, khi lấy chồng được bên ngoại cho mảnh đất này”.

Từ đây có thể hiểu rõ ngôi mộ 1856 Phan Thị và mộ 1850 Huỳnh Hoàn Nhân được chôn cất trên phần đất của tổ tiên người đàn bà họ Huỳnh để lại. Theo phong tục tập quán ở địa phương, ngày xưa thường chôn cất người thân trong vườn của gia đình. Chiếu theo phong tục này thì cụ cố họ Huỳnh có thể là mẹ chồng của 2 người nằm dưới ngôi mộ 1856 Phan Thị (vợ cả) và mộ 1850 Huỳnh Hoàn Nhân (vợ thiếp). Phải chăng cụ cố họ Huỳnh chính là vợ của tướng Trần Phúc Nhàn, là mẹ ông Trần Phúc Hiển? Vậy tại sao mộ Giày (mộ người chồng Trần Phúc Hiển) lại không được chôn ở vườn của nhà mình?

 Tại thời điểm năm 1819 ông Trần Phúc Hiển là tử tù của triều đình bị tội thắt cổ chết, vườn nhà ông Hiển ai cũng biết, do đó để giữ bí mật cho mộ của tử tù, gia tộc họ Trần đã không chôn ông Hiển tại vườn nhà. Dù đã thay tên đổi họ thành mộ Giày của Nguyễn Đức Lánh  nhưng lăng mộ của ông lại  chôn phía trước khu mộ cổ của tiền hiền họ Trần làng Tam Kỳ, để khẳng định với hậu thế ngôi mộ này là của con cháu họ Trần.

         

         Trở lại với những người thừa kế mảnh vườn này mang họ Nguyễn, khá chắc chắn họ là  hậu duệ chi trưởng họ Trần (gia tộc anh trai ông Trần Phúc Hiển đã chuyển sang họ Nguyễn trong vụ án ông Trần Phúc Hiển).

 Liên quan đến 3 chữ Huỳnh Hoàn Nhân trên bia mộ 1850. Người đọc bia mộ đều hiểu đây là mộ của người có tên Huỳnh Hoàn Nhân.

    Những người biết chữ Hán, hiểu nghĩa Hán thì Huỳnh là họ  còn  tên tự là Hoàn Nhân. Chữ Nhân trong tiếng Hán với cách viết khác nhau, chữ  nhân 人 chỉ  con người;  chữ nhân 闉 chỉ tên người. Như vậy chữ Hoàn Nhân trên bia mộ là chỉ con người 人 không phải tên người là 闉.Do đó  chữ hoàn (完 - wán) trong cụm từ "hoàn nhân" (完人) có nghĩa là "toàn vẹn" hoặc "hoàn hảo". Theo nghĩa này hiểu đúng thì người nằm  dưới mộ là người có đầy đủ đức tính tốt đẹp, vẹn toàn. Người nổi danh nổi tiếng đó chỉ có thể là nữ sĩ Hồ Xuân Hương. Như vậy người nằm dưới mộ 1850 chính là nữ sĩ Hồ Xuân Hương người con dâu tài danh hoàn hảo của người đàn bà họ Huỳnh. Đến đây là bí ẩn mộ 1850 tự viết Huỳnh Hoàn Nhân, đã được giải mã là mộ của nữ sĩ Hồ Xuân Hương, mang dấu tích họ Huỳnh- họ của người mẹ ông Trần Phúc Hiển.

        Trên những căn cứ khoa học để suy đoán, nhóm nghiên cứu khẳng định rằng ngôi mộ cố 1850 chính là mộ của nữ sĩ Hồ Xuân Hương được chuyển từ Hồ Tây về. Vấn đề là cần khai quật ngôi mộ này để kiểm chứng những kết luận của nhóm nghiên cứu.  Điều này không khó đối với ngành khảo cổ học.

          Hi vọng rằng với kết quả khảo cổ, nếu chính xác xương đặt trong tiểu là xương của phụ nữ, niên đại chưa quá xa,  thì đó chính  là mộ của nữ sĩ Hồ Xuân Hương. Sẽ  là một kết quả vô cùng may mắn và  tốt đẹp!

                                            Hà Nội, tháng 10/2025