ĐẤT NƯỚC

Về bài thơ Đất nước của Nguyễn Đình Thi

                                               

                                             Vũ Nho
Theo yêu cầu của Đài truyền hình, VN đã ngồi với người dẫn chương trình khoảng nửa tiếng về bài thơ này. Nay ghi lại đây như kỉ niệm trả lời phỏng vấn.

MC dẫn :Vâng thưa quý vị và các bạn, chúng ta vừa đến với bài thơ “Đất nước” của nhà thơ Nguyễn Đình Thi qua giọng ngâm của nghệ sĩ ......,và qua sự cảm nhận của riêng mình chắc hẳn  quý vị đã phần nào hiểu được vẻ đẹp và giá trị của bài thơ, tuy nhiên để giúp quý vị có cái  nhìn khách quan và  toàn diện hơn, chúng tôi muốn cùng quý vị trao đổi với nhà phê bình Vũ Nho về  bài thơ “Đất nước” và tác giả của bài thơ này .

Xin chào nhà phê bình Vũ Nho

 Vũ Nho - Xin chào bạn và chào các vị khán giả màn ảnh nhỏ.

 PV :- Thưa nhà phê bình Vũ Nho, rất nhiều người cho rằng nhà thơ  Nguyễn Đình Thi là một ngôi sao sáng trên nhiều lĩnh vực, thế còn ý kiến của riêng ông thì thế nào?

 V.N. - Tôi cho rằng không phải ngẫu nhiên mà người ta nói như vậy. Nguyễn Đình Thi  là một nghệ sĩ đa tài. Ông là nhà thơ với những bài thơ nổi tiếng. Ông là nhà soạn kịch, với nhiều vở có tiếng vang. Ông là nhạc sĩ, tuy viết không nhiều, nhưng có những nhạc phẩm có thể xếp vào hàng kiệt tác. Ông còn là cây  văn xuôi với các tác phẩm như  Xung kích, Vào lửa, Mặt trận trên cao, Vỡ bờ,…Ngoài ra ông còn viết phê bình, tiểu luận  với nhiều ý kiến sắc sảo và xác đáng. Cũng có ý kiến cho rằng Nguyễn Đình Thi dàn trải, không nổi trội. Nhưng theo tôi, ở lĩnh vực nào, Nguyễn Đình Thi cũng có những tác phẩm nổi bật, xuất sắc. Có lẽ  một trong các lĩnh vực nổi bật nhất là thơ. Về thơ, ông có cả một chủ trương đổi mới thơ từ những năm kháng chiến chống Pháp và những thành tựu về thơ của ông  với các tập thơ :  Người chiến sĩ,  Bài thơ Hắc Hải,  Dòng sông trong xanh, Tia nắng,  Trong cát bụi, Sóng reo là không  thể phủ nhận.

PV: - Ông có cho rằng chính bài thơ “Đất nước” đã góp phần làm nên tên tuổi Nguyễn Đình Thi trong lĩnh vực thơ ca không ?

V.N. - Tất nhiên bài thơ Đất nước góp phần làm nên tên tuổi Nguyễn Đình Thi trong  lĩnh vực thơ ca. Nhưng cũng phải kể đến nhiều bài thơ khác nữa. Đặc biệt là bài Nhớ.  Đây là một bài thơ  cách tân đầu tiên trong lĩnh vực thơ tình của Việt Nam ( cũng là một trong vài bài thơ tình hiếm hoi trong tuyển tập thơ Việt nam 1945-1956). Rồi bài thơ dài Bài ca Hắc Hải có những câu bình dị mà vô cùng cảm động :

          Việt Nam đất nước ta ơi

          Mênh mông biển lúa đâu trời đẹp hơn

          Cánh cò bay lả rập rờn

          Mây mờ che đỉnh Trường Sơn sớm chiều

          Quê hương biết mấy thân yêu

          Bao nhiêu đời đã chịu nhiều thương đau

Mặt người vất vả in sâu

          Gái trai cũng chỉ áo nâu nhuộm bùn…

Cảm hứng về đất nước là cảm hứng dào dạt và mãnh liệt ở Nguyễn Đình Thi, nó hội tụ sâu sắc và tập trung trong bài Đất nước.

PV:- Thực ra để hiểu   được bài thơ không thể không nhắc tới hoàn cảnh ra đời của bài thơ. Trong bài thơ  tác giả nhắc đến thu xưa và thu nay, như thế nếu không biết  hoàn cảnh lịch sử của đất nước khi đó chắc sẽ không thể cảm đựoc một cách trọn vẹn tinh thần  của bài thơ  cũng như cảm xúc của người viết ? Ông có thể nói qua về hoàn cảnh ra đời của bài thơ này?

V.N.- Bài thơ Đất nước của Nguyễn Đình Thi như mọi người đã biết không phải là một bài thơ viết liền mạch. Ban đầu nhà thơ viết bài thơ Sáng mát trong như sáng năm xưa vào năm 1948. Nghĩa là ba năm sau ngày cách mạng mùa Thu tháng Tám thắng lợi, hai năm sau ngày lực lượng vũ trang non trẻ của chúng ta rời Hà Nội lên Việt Bắc kháng chiến. Một năm sau, năm 1949, nhà thơ viết bài Đêm mít tinh cũng ở chiến khu Việt Bắc. Rồi nhà thơ tiếp tục suy nghĩ về  đất nước và trên chất liệu hai bài thơ đó, bổ sung những chiêm nghiệm về cuộc kháng chiến của dân tộc,  năm 1955 nhà thơ mới hoàn thành bài thơ Đất nước. Như vậy, bài thơ được viết và suy ngẫm trong thời gian gần 7, 8 năm. Chắc chắn những câu thơ như :

          Súng nổ rung trời giận dữ

          Người lên như nước vỡ bờ

          Nước Việt nam từ máu lửa

          Rũ bùn đứng dậy sáng lòa

có âm vang của chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ. Hình ảnh người lên như nước vỡ bờ phản ánh một khí thế mạnh mẽ, ào ạt của một đất nước, một dân tộc mà không một thế lực thù địch nào có thể ngăn cản. Sau này, chắc không phải ngẫu nhiên, Vỡ bờ được nhà thơ đặt tên cho tiểu thuyết viết về giai đoạn  trước, sau cách mạng tháng Tám của đất nước.

PV:- Theo ông thì bài thơ ra đời như một thôi thúc tự nhiên của cảm xúc người viết, hay nó là những chiêm nghiệm và những  gửi gắm được dồn nén?

V.N. -  Theo tôi là cả hai. Như thế có thể nói bài thơ ra đời vừa như là kết quả của một thôi thúc mãnh liệt của cảm xúc người viết, vừa như kết quả của một chiêm nghiệm, suy tư về đất nước. Có thể nói đó là sự tổng hợp của cảm xúc và lí trí, của tình cảm và trí tuệ. Vì thế nó vừa dào dạt, vừa lắng sâu. Có những câu thơ tràn đầy tình cảm lãng mạn :

          Mỗi bước đường mỗi bước hi sinh

          Trán cháy rực nghĩ trời đât mới

          Lòng ta bát ngát ánh bình minh

Có những câu thơ như là chân lí khái quát sự trường tồn của đất nước:

Nước chúng ta

Nước những người chưa bao giờ khuất

Có những câu thơ như tượng đài về sự quật khởi của đất nước:

          Nước Việt Nam từ máu lửa

          Rũ bùn đứng dậy sáng lòa

PV:-  Bài thơ đầy chất hào khí nhưng vẫn đậm chất trữ tình? Vậy xin hỏi ông sự kết hợp  hai yếu tố này được thể hiện trong bài thơ như thế nào và hiệu quả của chúng ra sao?

V.N.-  Đúng như bạn vừa nhận xét. Mấy câu thơ tôi vừa dẫn trên tràn đầy hào khí của đất nước đã làm nên Điện Biên chấn động địa cầu. Bài thơ cũng đậm chất trữ tình. Hai câu mở đầu tràn đầy ánh sáng và hương thơm:

          Sáng mát trong như sáng năm xưa

          Gió thổi mùa thu hương cốm mới

Giả như bớt đi từ “mới” thì  cái chất tươi nguyên và hương cốm thơm sẽ giảm đi khá nhiều. Hương cốm  là của cốm mới. Cả thiên nhiên như cũng  tươi mới : Trời thu thay áo mới. Trong biếc nói cười thiết tha. Có thể hiểu là trời thu trong biếc, nhưng cũng hoàn toàn có thể hiểu rằng tiếng  nói cười thiết tha trong biếc. 

Những câu thơ đọc lên vừa mềm mại, vừa tràn đầy niềm tự hào, kiêu hãnh về tư thế của con người, của dân tộc có chủ quyền:

          Trời xanh đây là của chúng ta

          Núi rừng đây là của chúng ta

          Những cánh đồng thơm mát

          Những ngả đường bát ngát

          Những dòng sông đỏ nặng phù sa.

          Những câu thơ  thể hiện sự đối lập và sức sống mãnh liệt của dân tộc trước kẻ thù:

          Xiềng xích chúng bay không khóa được

          Trời đầy chim và đất đầy hoa

          Súng đạn chúng bay không bắn được

          Lòng dân ta yêu nước thương nhà

Hào hùng nhưng trữ tình đằm thắm đó là đặc điểm của con người Việt Nam, đất nước Việt Nam. Bài thơ đã phản ánh được nét cơ bản đó.

PV:- Rất nhiều người nói rằng bài thơ “Đất nước”  có nhạc và có cả hoạ? Ông có cảm thấy điều này không? 

V.N. - Điều đó là hoàn toàn đúng. Người xưa nói thi trung hữu họa và thi trung hữu nhạc. Và một khi thơ có họa, kết hợp với thơ có nhạc thì sức gợi của thơ sẽ gồm cả sức gợi của hội họa và âm nhạc, sẽ nhân lên gấp nhiều lần. Chỉ lấy khổ thơ tôi đã dẫn để minh họa cũng thấy rất rõ.

          Trời xanh đây là của chúng ta

          Núi rừng đây là của chúng ta

          Những cánh đồng thơm mát

          Những ngả đường bát ngát

          Những dòng sông đỏ nặng phù sa.

 Màu xanh trời, màu xanh rừng, xanh núi, màu xanh mơn mởn của cánh đồng thơm mát, màu đất nâu những ngả đường bát ngát, màu đỏ phù sa… đã làm nên bức tranh  đa sắc màu tuyệt vời về đất nước. Những từ điệp “ đây là”, “đây là”, “của chúng ta”, “của chúng ta”, những, những, những như  những nốt nhấn của bản nhạc quê hương ngân nga mãi trong lòng ta.

Hoặc trong  hai câu thơ khác :

          Ôi những cánh đồng quê chảy máu

          Dây thép gai đâm nát trời chiều

Viết như thế là tràn đầy màu sắc của hội họa, người đọc như nhìn thấy quê hương với cánh đồng chảy máu, với dây thép gai đồn giặc đâm nát trời chiều. Bầu trời thường có ráng đỏ bầm như máu ứa từ những vết dây thép gai đâm nát…

PV:- Liệu có thể coi “Đất nước” như một  trường ca thu nhỏ không thưa ông?

- Theo tôi, bài thơ hay là bài thơ hay, không cần phải gắn cho nó cái mác “ trường ca thu nhỏ”          làm gì. Bởi lẽ, nếu là trường ca dở thì để to (dài) cũng dở mà thu nhỏ cũng không tránh được dở.

Bài thơ nhỏ mà hay thì tốt hơn là bản trường ca dài mà dở. Riêng tôi không muốn có một đánh giá như thế về bài Đất nước.

PV:- Vậy có hay không sự ảnh hưởng  của “Đất nước” với chính những bài thơ sau đó của các tác giả khác? (với thể loại trường ca hoặc thể loại thơ tự do)

V.N. - Chắc chắn là các nhà thơ có chịu ảnh hưởng lẫn nhau. Nhưng sự ảnh hưởng đó thật khó chứng minh. Cần lưu ý rằng không chỉ một mình Nguyễn Đình Thi viết về đất nước. Cùng thời với bài Đất nước của Nguyễn Đình Thi có thể kể đến Ta đi tới, Việt Bắc của Tố Hữu, Tình sông núi của Trần Mai Ninh, Bên kia sông Đuống của Hoàng Cầm. Muộn hơn một chút có Cửu long giang ta ơi của Nguyên Hồng. Thời chống Mĩ có  Quê hương của Giang Nam, Mặt đường khát vọng của Nguyễn Khoa Điềm… Nhưng tôi muốn nhấn mạnh rằng cảm hứng đất nước là cảm hứng  chung của những nhà thơ Việt Nam. Cảm hứng đó ảnh hưởng đến chính tác giả Nguyễn Đình Thi trong những bài thơ sau của ông. Tiêu biểu nhất là trong Bài thơ Hắc Hải mà bên trên tôi có nhắc đến mấy câu. Xin dẫn ra những câu khác mà tôi nghĩ là rất hay về đất nước:

          Việt Nam đất nắng chan hòa

          Hoa thơm quả ngọt bốn mùa trời xanh

          Mắt đen cô gái long lanh

          Yêu ai yêu trọn tấm tình thủy chung

          Đất trăm nghề của trăm vùng

          Khách phương xa tới lạ lùng tìm xem

          Tay người như có phép tiên

          Trên tre lá cũng dệt nghìn bài thơ.

Và  các bài thơ Chia tay trong đêm Hà Nội, Lá đỏ… của Nguyễn Đình Thi cũng là những bài thơ trong mạch cảm xúc thiêng liêng về đất nước.

Riêng về thơ không vần thì Nguyễn Đình Thi đã cảm nhận đúng và tiên lượng đúng. Hàng loạt các tác giả viết câu thơ dài, câu thơ không vần ( nhưng vẫn có nhịp điệu nội tại), mang âm hưởng của lời nói thường sau này chắc chắn là có ảnh hưởng  quan niệm thơ  và thực tế sáng tác thơ của Nguyễn Đình Thi./.

MC dẫn :Vâng xin cám ơn nhà phê bình Vũ Nho , thưa quý vị và các bạn bây giờ chúng tôi muốn cùng quý vị thưởng thức lại bài thơ qua chính sự thể hiện của tác giả -nhà thơ Nguyễn Đình Thi , bài thơ đã được thu âm tại Tiếng nói VN.