VŨ NHO NINH BÌNH: CẦU TRÈM

CẦU TRÈM

(Tản văn)

ĐƯỜNG VĂN

- Này Đường Văn! Bác vốn sinh ra và lớn lên ở làng Trèm mình, thế tất phải biết, phải hiểu về làng hơn tôi. Dù tôi nhập tịch vào thôn Tân Nhuệ, xã Thụy Phương này cũng đã ngót nghét nửa thế kỷ rồi! Tôi đố câu đố vui này, bác thử giải xem sao nhé?!

Trong phòng khách mát mẻ chiều đầu hè, trông chéo ra sông Đào – sông Nhuệ nước cạn một màu xam xám, lờ đờ, vừa mau mắn rót hai bát nước vối tươi, sánh, vàng như mật ong rừng, nóng hôi hổi, đon đả mời bạn, Bắc Lê, người bạn thân của tôi đột ngột mở đầu câu chuyện một cách trịnh trọng như thế. Ngạc nhiên, tôi giục:

- Thì đố luôn đi!

- Cái gì là cầu mà không phải là cầu, rồi lại là cầu?

Tôi cười to:

- Úi giời! Ông bạn của tôi lại bắt chước câu đố về con ốc: Mồm bò không phải mồm bò, lại là mồm bò! Chứ gì? Quả thông minh, thú vị! Vừa nói, tôi vừa chỉ tay lên hướng đông bắc: - Đó chính là cái Cầu Sông, một trong những cây cầu làng Trèm mình chứ gì?

- Đúng rồi! Nhưng tại sao Cầu Sông lại giống con ốc được? Nó bò đi đâu? bò bằng gì?

- Bác lại định thử tôi nữa?! Nhưng cũng xin tặng luôn câu trả lời này cho ông bạn: Đúng! Lời giải câu đố của bác nhất định là cái Cầu Sông đó. Nhưng không phải chỉ có thế! Có thể nói đáp án đúng là hầu như tất cả những cái cầu của làng Trèm ta. Thế mới hay, mới độc đáo chứ! Nhưng cứ từ từ, thời gian còn hơn 2 tiếng nữa, tôi mới phải đi đón 2 thằng cu cháu Pháo, Tễu. Tôi sẽ làm thỏa mãn tính tò mò, ham tìm hiểu của bác.

- Hay lắm! Vậy bác cạn bát này đi đã! Nước vối tươi, xem ra uống lại có phần thú hơn cái anh vối khô đấy. Cơ mà cũng như nước chè, phải hãm và uống thật nóng, bỏng lưỡi, hơi bốc ngùn ngụt, mới đã!

- Quá đúng! Xem ra dạo này tôi đâm nghiện nước vối nhà bác với nước vối khô nhà ông Phạm bên cạnh rồi. Uống nước chè nhiều, xót ruột mà lại hay mất ngủ.

- Thôi! Bác hãy giải thích Cầu Sông không phải là cầu rồi lại là cầu, là thế nào đi! Lan man mãi!

- Thì đây!... Cầu Sông chính là cái cầu chứ còn là cái gì nữa!? Vì nó bắc qua sông Đào - sông Nhuệ quê mình. Cái cầu đầu tiên từ phiá thượng lưu sông Nhuệ nối với sông Hồng, nối liền hai xã Thụy Phương và Liên Mạc. - Nhưng tại sao cầu đặt ở đất Trèm hẳn hoi mà bên cạnh 2 cái tên thường gọi, thì tên chính thức trong các văn bản lại là cầu Liên Mạc? - Lê Bắc bật chen ngang hỏi xoáy.

- Ấy là bởi vì trong bản Thiết kế đầu tiên, dự định đặt cầu ở cách vị trí hiện nay hơn 1km về phiá Tây, vào chính đất xã Liên Mạc. Nhưng vài năm sau, lại có sự thay đổi, bổ sung thiết kế, vì lý do nào đó, tôi chưa rõ, nên khi thi công mới chuyển xuống vị trí hiện nay. Nhưng tên gọi vẫn theo bản thiết kế ban đầu. Bởi vậy, cầu tuy nằm ở đầu xã Thụy Phương nhưng lại gọi tên theo văn bản thiết kễ đầu, là Liên Mạc!

Tôi cứ hay tưởng tượng vẩn vơ rằng, giả tỉ từ những ngày đầu tiên giữa những năm 30 thế kỷ trước, ngay từ ngày cầu vừa cắt băng khánh thành, có cái computơ sịn gắn vào để đếm liên tục số lượng người bộ hành, xe cộ từng qua lại cầu này từng tháng, từng năm cho đến hết thế kỷ 20, đến nay, rồi tổng hợp. Biết được những con số khái quát ấy cũng có nhiều ý nghĩa chứ! Tôi đoán dễ phải hàng chục, hàng trăm triệu lượt người, xe pháo lại qua Cầu Sông?

Nhưng cầu mà lại không phải là cầu! Nói chính xác hơn: không phải chỉ làm nhiệm vụ cây cầu bắc qua sông, làm đường giao thông, nối liền tỉnh lộ 32 (?) từ Hà Nội lên Phùng, thông với đường 11A lên Sơn Tây, Trung Hà… Cầu Sông - Cầu Trèm – Cầu Liên Mạc còn có một chức năng vô cùng quan trọng nữa: Cống thủy lợi điều tiết nước sông Đào - sông Nhuệ giữa thượng lưu - hạ lưu. Nói cách khác: Nó là 1 con đập nhân tạo, 1 cái âu thuyền lớn với 5 cửa cống có cánh đóng, mở, chạy bằng tời quay tay hoặc máy quay điện, tùy ý người sử dụng. Người ta còn gọi đó là cống 5 ô (1 ô lớn (cống cái) dành cho thuyền bè qua lại, 4 ô nhỏ (cống con), chỉ để nước lưu thông). Có nhà thơ qua đây, từng đề vịnh:

Cầu Liên Mạc, cái tên quen thuộc,

Cống 5 ô dẫn nước sông Đào.

Cầu – Cống vĩnh cửu được thiết kế xây dựng bằng bê tông cốt thép, rất chắc chắn, bề thế, khoa học, hữu dụng, độ bền rất cao đã đành; không những thế, nó còn là công trình kiến trúc mỹ thuật đẹp đẽ, duyên dáng với một kết cấu cân đối, hài hòa, từ tổng thể đến chi tiết. Cứ ngắm căn nhà che máy đóng, mở cống cái phía thượng lưu với sàn bệ bê tông đặt máy đóng mở các cánh cống cái phiá hạ lưu và cống con phía thượng, thì đủ biết. Mặt sàn phía hạ lưu không đúc kín liền mà chia thành những ô trống thủng hình lục lăng tạo độ giằng vừa bền chắc vừa thanh thoáng như những bông hoa 6 cánh nở đều trên dòng nước. Mùa nước lên thường đóng cống. Nhưng tàu, thuyền, bè muốn qua, vẫn có thể qua âu một cách nhẹ nhàng và an toàn theo các hiệu lệnh phối hợp đóng, mở nhịp nhàng giữa hai cánh cống cái 2 phiá thượng, hạ lưu. Mùa nước cạn thì mở thông cả 5 cửa cống suốt ngày đêm. Tôi đã nhiều lần chăm chú và thích thú xem trọn vẹn quy trình thuyền bè qua âu này. Tất cả diễn ra trong chỉ trong khoảng hơn 1h. khi mức chênh lệch giữa hai phía thượng, hạ lưu khá cao: gần chục mét nước.

Hồi trẻ con, cứ chiều tối, lũ chúng tôi thích lên Cầu Sông chơi, nghịch, đuổi nhau chán, lại đứng tựa vào thành lan can cầu, ngắm dòng sông Đào thẳng tắp, lấp lánh bóng sao trời, êm ả xuôi về Cầu Noi (1 trong những cây cầu bắc qua sông Đào - sông Nhuệ chỉ mang chức năng duy nhất: cầu đường bộ qua sông). Đầu cầu phiá đông, cây gạo cổ thụ sù sì gai đang reo rì rào đón gió nồm nam lồng lộng thổi. Quay lại, hướng về phương Bắc: ngã ba sông thiêng, với chùa Hoàng bao năm trụ trên mom đất linh xem chừng chênh vênh mà bền chắc vô cùng! Bãi sông Hồng mờ mịt cát bay, bên kia là các làng Hối Độ, Sáp Mai (huyện Đông Anh) xanh mờ một dải.

Đến khi có gia đình riêng, vợ chồng tôi lại thích đưa các con chiều chiều lên Cầu Sông hóng mát. Có lần con Quy chơi vô ý, đưa cả đầu qua ô lan can thành cầu, khóc thét vì sợ. Mẹ nó khéo lựa mãi mới rút ra được. Quy ta sợ tái mặt mà vẫn ham nghịch. Ba đứa trẻ mê mải xem ô tô vun vút qua cầu không chán. Còn bố mẹ thì lại mải mê ngắm chúng. Tới mấy năm gần đây, đến lượt chúng thành bố mẹ, chiều thứ bảy, chủ nhật cũng thích dắt lũ con mình lên đón gió nơi Cầu Sông quen thuộc như một thói quen giải trí nhà quê. Còn chúng tôi thì đã thành ông - bà, thời biểu ấy thường lững thững tản bộ thể dục qua cầu, thư thả bước dưới rặng tre xanh dọc bờ sông, hướng tới Gảnh Đình. Cầu Sông - cống Trèm- đập – âu Trèm đã và vẫn đang là người bạn hiền cố tri của mấy thế hệ cư dân làng Trèm như thế.

Cầu Sông: trên là cầu, dưới là cống. Vừa cầu vừa cống – đập - âu. Một cái cầu đặc biệt; một cái cống – đập – âu đặc biệt: Kiêm luôn 2 chức năng (kép): Giao thông – Thủy lợi. Từ khánh thành đến nay đã ngót 80 năm. Trong 2 cuộc chiến tranh giữ nước dằng dặc, đạn bom đầy trời, Cầu Sông ẩn mình dưới giàn dây thép trồng dây lá ngụy trang phủ kín, như tấm thảm xanh khổng lồ nhân tạo che mắt bọn giặc trời. Hết chiến tranh, giàn cây, dây lá ngụy trang được gỡ bỏ, cầu – cống lại trở về dáng vẻ thời bình. Ngồi trong lều vó bè, hoặc dạo chơi trên đường kè đá đôi bờ, dù từ trên thượng lưu nhìn xuống, hay dưới hạ lưu nhìn lên, Cầu Sông - cống Trèm, trong mắt tôi, bao giờ cũng đẹp lạ đẹp lùng, thanh tao, duyên dáng, vững vàng cùng dân ba làng đi tới tương lai.

- Vậy còn Cầu – Cống Trèm 2? Bắc Lê lại hỏi.

- Tôi không hiểu chút gì về kỹ thuật cầu - cống thủy lợi. Nhưng nghe nói, có lẽ để giữ độ bền cho cầu – cống Trèm 1, chia sẻ, điều tiết, ổn định lưu lượng nứơc người ta phải xây dựng cầu – cống Trèm 2, (nối liền đường Hoàng Tăng Bí với thôn Tân Phong, Viện Chăn Nuôi Thụy Phương, Tiểu đoàn 77). 2 chiếc Cầu Sông cũ – mới chỉ cách nhau chưa đến 1 km. Chỉ thấy, dù được xây sau mấy chục năm, với công nghệ tiên tiến, hiện đại hơn nhiều, có lẽ về kỹ thuật sẽ đắc dụng hơn. Nhưng về mỹ thuật, nhìn trong bối cảnh, nó cứ vô duyên, vô cảm thế nào! Nhìn qua, công trình mới này cũng từa tựa như cống – cầu 1 nhưng thô hơn, thiếu hẳn sự đăng đối, và kém hẳn nét duyên như bản vẽ được tạo bởi bàn tay người phụ nữ kiến trúc sư – kỹ sư Pháp cách đây gần thế kỷ?! Tôi không cố ý trọng cổ bài kim, mà chỉ nói thật cảm xúc của mình về 2 cây cầu – cống như hai chị - em, mẹ – con cùng bắc qua dòng sông thân yêu quê mình thôi!

Trên thế giới cũng như trên khắp nước Việt ta, nếu viết 1 cuốn lịch sử xây dựng cầu – cống – đập, hỏi đã có bao nhiêu kiểu loại? Khó mà kể xiết: từ cầu khỉ, câu tre lắt lẻo bắc qua kênh, rạch Nam Bộ đến cầu độc mộc trên sông suối Tây Bắc, Đông Bắc, từ cầu gỗ, cầu Tràng Tiền (Huế) như chiếc lược ngà, cầu Thê Húc son đỏ chói uốn cong cong nối bờ hồ với đảo Ngọc hồ Hoàn Kiếm (Hà Nội) đến cầu thép Long Biên già nua, cầu bê tông cốt thép Thăng Long 2 tầng hiện đại nhất Đông Nam Á, qua cầu dây văng Bãi Cháy, cầu dây văng Nhật Tân đang thi công, cầu quay Đà Nẵng, Cầu vĩ đại nhất châu Á Trường Giang, cầu quay hơn hai trăm tuổi bắc qua sông Nhê va (Xanh Petecbua, Nga)…Đập – cống thì: Sông Đà, sông Chảy, sông Chu, sông Mã, sông Vonga, Ăng ga ra, Iecut (Nga)… Nhưng nếu hỏi tôi yêu cây cầu nào nhất, thì tôi xin trả lời ngay, không chút phân vân: Cầu Sông – cống Trèm quê hương tôi! Còn bác thì sao?

- Tôi cũng vậy! Nhưng nếu chỉ có thế thì lời đáp của bác e vẫn chưa đủ khái quát về tất cả các cầu Trèm! Nào, bác hãy chỉ cho đệ xem còn những cây cầu nào không phải là cầu mà vẫn là cầu như thế nữa?

- Còn! Còn không ít! Và còn lý thú hơn nữa, nhưng lại trên bình diện khác!

- Có vẻ rắc rối nhỉ? Uống nước nữa đi, và tiếp đi!

- Bác làm giai tế (rể) làng tôi cũng đã già nửa đời! Vậy chứ bác có nghe những cái tên: Cầu Mới, Cầu Đồ, Cầu Đìa, Cầu Gạo, Cầu Khóm, Cầu Binh, Cầu Ba Cây…bao giờ chưa?

- Nghe nhiều rồi chứ! Đúng, đúng! Đó cũng chính là lời giải thứ 2 câu đố của tôi. Tất cả những cầu bác vừa nêu đều không phải là cầu – cống mà là cầu – quán, cầu - nhà –, cầu – điếm ấy, hầu hết được xây dựng trên những cánh đồng. Đúng không?

- Quá đúng! Chắc quê nội của bác cũng có những chiếc cầu, ngôi nhà - cầu như thế chứ?

- Có chứ! Nhưng bác cứ nói rõ hơn về cầu – nhà - cầu – quán, cầu – điếm giữa đồng Trèm xem có gì khác với cầu - quán làng Tằm tang chúng tôi bên bãi sông Hồng? Tôi cho rằng có lẽ ngôi cầu – nhà đẹp nhất, cổ nhất nước Việt ta là cầu - nhà ở Hội An (Đà Nẵng).

- Quả thế! Nhưng Cầu – quán, cầu - nhà làng Trèm ta cũng có nét đặc sắc riêng. Thường là một ngôi nhà nho nhỏ từ 1 – 3 gian, xưa có thể được cất, dựng bằng tranh tre, lợp rạ, rơm. Sau này hầu như được xây gạch, lợp ngói ta hoặc ngói Tây (Hưng Ký). Nền đất cao, hoặc lát gạch. Chỉ xây tường 2 đầu hồi, hai mặt tiền, hậu: để trống. Một đầu hồi có thể đặt ban thờ Thần Nông hoặc Thổ Thần. Cầu Gạo, Cầu Đồ giữa cánh đồng phía tây làng, bên cạnh có cây gạo cổ thụ, giếng đất. Vì cầu - nhà ở trên thửa đất cao, giữa cánh đồng, lại 2 mặt không xây tường ngăn nên rất thoáng mát. Các buổi trưa, dù nắng, dù mưa, bà con làm đồng chung quanh đều lên cầu nghỉ ngơi. Có khi chỉ chục phút cho ráo mồ hôi, rồi bươn bả về làng; Có khi để được việc, đón bữa ăn trưa con bé út vừa mang từ nhà tới: liễn cơm, (hoặc mo cơm, phạng cơm) độn ngô, khoai. Thức ăn đạm bạc: mấy quả cà pháo ròn tan, con cá mắm khô nướng, bát tương nhà làm thơm bùi, đĩa rau muống luộc xanh rờn. Cơm xong, tu luôn ấm nước vối, làm điếu thuốc lào tê mê bằng chiếc điếu cày bất ly thân hoặc nhai miếng trầu têm vội tối qua cho thơm miệng. Cái tăm tre cài tai hoặc vẫn ngậm hờ một bên, ngả lưng ngay vào tường hồi làm gối, thiu thiu một giấc ngắn, rồi lại bươn bả, vật mình dậy, nhảo xuống ruộng, làm tiếp. Những bữa cơm đồng ăn nhanh trong cầu - nhà ấy, thức ăn chẳng có gì mà sao ngon đáo để! Có lẽ vì thêm gia vị không mất tiền: ngọn gió tươi, hương lúa hào phóng phả vào? Hay bởi được cùng ăn miếng sém (cháy) thơm lừng mà cô em cố ý để phần với cái nhìn đầy hứa hẹn? Hay bởi những câu chuyện nở ròn ngô rang đủ thứ trên trời dưới đất mà nhiều chuyện nghe buồn cười nẻ bụng, nhiều chuyện vui, tục đến phát ngượng; nhưng ngẫm kỹ, lại chẳng bậy tí nào!

Tôi đã không ít lần được ăn cơm đồng trong gian Cầu Gạo cùng với bố - mẹ như thế. Những bữa cơm đồng hiếm hoi, giản dị, nghèo nàn mà đầm ấm tình gia đình như thế được nhớ lâu hơn nhiều so với ký ức về những bữa tiệc linh đình mà tôi cũng đã được dự trong đời.

Nói thêm chút về Cầu Binh.

Đó là một ngôi cầu xây ở bên kia đường Cái Dinh (69), thuộc đồng Phiên (Phân) Nha (thôn Hồng Ngự ngày nay. (Tất nhiên, đã từ lâu Cầu Binh không còn dấu vết!?). Thời kỳ đầu tiên, đó chính là Võ Chỉ của làng Trèm, nơi làng thờ đức Quan Thánh Đế quân Quan Vân Trường (Vũ), (Trung Quốc, thời Tam Quốc); cần phân biệt với Văn Chỉ thờ Đức Khổng Tử (Khâu), là nơi hội họp, bình thơ của các cụ tư văn - quan viên làng. (Văn Chỉ làng Trèm cũng bị triệt hạ từ đầu những năm 60 thế kỷ trước. Vạt gò Văn Chỉ ngày nay thành nơi đặt mộ của mấy gia đình trong, ngoài làng?!). Đến thời Pháp thuộc, Võ Chỉ bị giặc chiếm, biến thành đồn binh canh gác, kiểm soát người qua lại, án ngữ con đường huyết mạch thông với làng Đông Ngạc, làng Noi (Cổ Nhuế). Hòa bình, Tây cút về Tây, Cầu Binh, hiển nhiên, không cần khôi phục! Nhưng Võ Chỉ xưa cũng chẳng một ai trong các ban lãnh đạo xã nhớ tới để phục hồi!? Có lẽ chỉ còn trong cảm tác của ông Hoàng, một thức giả kỳ cựu thôn Đông:

Nhớ xưa mấy trẻ mục đồng,

Nắng như dội lửa, vaò trong cầu này.

Raỉ gianh, chơi đã mê say,

Đâu biết nơi này: Võ chỉ làng ta!

Cầu 3 cây (vì bên cạnh cây đa 3 thân hay 3 cây đa khác nhau?) thuộc làng Đông Ngạc, nằm bên bờ đường 69 và 1 vài ngôi cầu làng Trèm khác, một thời gian dài được dân sử dụng làm quán hàng nước chào đón khách làng và khách vãng lai. Đó là cầu – quán.

- Chuyện cầu Trèm với 2 dạng chủ yếu 1. cầu – cống – cầu - đập; 2. cầu – nhà - cầu – quán như trên, đã đủ giải đáp câu đố lúc nãy của bác chưa? Chắc chưa đâu! Nhưng kiến văn của tôi cũng mới đến vậy, có vậy. Tạm hài lòng nghe!

Bây giờ tôi phải tới trường Mầm Non Đông Ngạc A đón cháu đây! Chào bác!

Chiều 11 – 5 – 2013. ĐV

VŨ NHO NINH BÌNH

Chuyên mục

Chủ Nhật, 2 tháng 6, 2013

CẦU TRÈM

Không có nhận xét nào:

Đăng nhận xét