CUỘC ĐỜI THĂM THẲM

Vũ Quần Phương

CUỘC ĐỜI THĂM THẲM

Tập thơ “ Giấy mênh mông trắng” của Vũ Quần Phương, NXB Văn học, Hà Nội, 2003

                                        

Xuân Diệu ví người sáng tạo nghệ thuật như người đầu bếp chế biến món ăn. Vũ Quần Phương và nhiều nhà thơ khác lại muốn so sánh công việc làm thơ với việc của người gieo trồng. Người gieo trồng cần mẫn, miệt mài trên cánh đồng với lúa khoai, với mùa vụ. Còn nhà thơ thì cày bừa và gieo hạt trên cánh đồng giấy trắng, lam lũ vất vả và vui sướng với thơ ca. Mới hôm nào vừa gặt vụ thơ “ Quên chữ, quên câu”, Vũ Quần Phương đã lại có vụ thơ “ Giấy mênh mông trắng”.

“ Giấy mênh mông trắng” là ấn tượng của người viết khi sức bút đã giảm sút cùng với sức trẻ, sức khoẻ rồi chăng? Không hẳn là như thế. Dù có ở tuổi “áo chan chan nắng, môi ngà ngà say” (lời thơ Vũ Quần Phương) thì người ta vẫn cảm thấy “giấy mênh mông trắng” bởi vì đó là cảm giác của người sáng tạo trước sự gần gũi, sự xa xôi của trang giấy, trang viết, trang đời. Bởi cuộc đời thăm thẳm, sự sáng tạo là vô tận vô cùng mà cữ người không lớn lắm nên

Giấy mỏng từng tờ

Đi suốt cuộc đời vẫn mênh mông trắng

Trang giấy như gương soi mình xa lạ

Trang giấy như nhà mà ta lang thang

                             Giấy mênh mông trắng

Cũng không phải ám ảnh “bây giờ tóc bạc” đã làm cho Vũ Quần Phương cảm thấy rợn ngợp hay thiếu tự tin. Quả thật chưa quá tam nhưng đã có đến ba bận mái tóc bạc rủ xuống câu thơ anh một cách bất ngờ, tự nhiên như một vết thời gian, như một chứng tích về tuổi tác - từ bạc, đến bạc phơ rồi thành bạc xoá:

Bây giờ tóc bạc nhìn xa tít

                             Mây trắng

Liễu xanh soi tóc bên cầu

Liễu xanh vẫn thế. Ta đầu bạc phơ

                 Về thăm lớp cũ

Ngày áp tết con về bên mẹ

Tóc con giờ bạc xoá

                 Viếng mộ ngày áp tết

Nhưng Vũ Quần Phương càng có thêm thời gian trải nghiệm thì lại càng bình tĩnh, thâm trầm. Và vì thế mà càng không nguôi đằm thắm. Yêu cái cõi người thẳm sâu là một mạch nguồn dào dạt của thơ anh. Cái niềm yêu ấy là năng lượng cảm xúc, là niềm thôi thúc, là nguồn đam mê tìm tòi sáng tạo của anh. Nó giữ cho anh cảm giác mới mẻ, trân trọng, yêu quý cuộc đời vốn bình thường và quá ư quen thuộc. Như là cảm giác trước cánh đồng lúc tinh mơ:

Con bò vàng thở ra hơi khói

Trời khô, đất thoáng

Mái rạ mảnh một tia khói bếp

Vệt khói loang thơm ấm vạt đồi

Buổi sáng bao nhiêu đời

Sương khói vẫn như bình minh thứ nhất

Cảm nhận được “Vệt khói loang thơm ấm vạt đồi” như thế chỉ có thể có ở một người rất yêu đời, và hơn thế, tinh đời nữa. Với tình yêu ấy, Vũ Quần Phương khám phá, tặng cho mọi người những vẻ đẹp thật gần gũi, đơn sơ, bình dị. Những vẻ đẹp mà do bận rộn, do hững hờ và trăm nghìn lí do này khác mà ta thường không thấy hoặc bỏ qua.

Bờ tre vồn vã dòng mương

Nắng lên trải lụa con đường cát pha

                             Cuối năm

Cây cũng bừng bừng quả chín sây

Triệu mặt trời con trong kẽ lá

Quả đang nhập mộng, lá đang say

                 Cây si trong bệnh viện

Không, Vũ Quần Phương không bao giờ thi vị hoá phong cảnh. Cái cây si trong bệnh viện ấy chỉ đang cơn đẹp khi đó thôi. Còn sau đó thì Mùa quả đã tàn xơ xác lá. Cây về bụi bặm kiếp làm cây. Cũng như thế Vũ Quần Phương ca ngợi cái đẹp, cái đáng yêu, cái đáng nâng niu, trân trọng cuộc đời, nhưng không và chưa bao giờ thi vị hoá cuộc đời. Cuộc đời còn quá nhiều gian truân “Nắng nung chín mặt, cát bay bạc người”. Cuộc đời còn “lăng nhăng trăm sự rối bời”. Cuộc đời còn không hiếm những “Giấc ngủ vỉa hè. Sự chợp mắt của mặt người bụi bậm. Giấc ngủ ngắn mà bao nhiêu mộng mị. Bao tủi hờn, hoảng hốt, lo âu” (Bao giờ thơ chấm câu). Cuộc đời còn những bi kịch nhầm chỗ của bùn của nước. Nhưng cuộc đời vẫn đáng yêu, đáng sống, đáng đấu tranh vì nó và cho nó. Và bao người, bao đời vẫn yêu nó, hướng về nó “ cả khi chết đi rồi” (Xuân Quỳnh). Vũ Quần Phương với tình yêu cõi người thẳm sâu đã tìm thấy chứng tích về tình yêu vĩnh cửu đó:

- Những ngôi mộ quay nhìn thôn xóm

 Ngọn tre, bụi chuối, mái nhà tranh

- Những ngôi mộ như hồn người lưu luyến

 Buồn vui theo cháu con

                 Viếng mộ ngày áp tết

Và Cỏ tháng giêng xanh như tiếng nói

 Người nằm dưới mộ chuyện cùng ta

                              Ngôn ngữ

Một chủ đề mà Vũ Quần Phương luôn dành nhiều tâm sức ấy là cuộc sống sáng tạo của các nhà thơ và công việc làm thơ. Khi đã một đời người gieo trồng, những được mất, vui buồn, trăn trở cần được sẻ chia, trao gửi là một lẽ tự nhiên. Những suy ngẫm của Vũ Quần Phương giờ đây giống như ngày năm mới “yên tĩnh hơn, thanh nhẹ hơn”. Anh gởi một bạn làm thơ (Mà cũng có thể anh tự khuyên mình).Anh tổng kết, phân tích những “trộn lẫn” của Thi Hoàng. Anh chấm phá đám rước “tùng rinh” của Tạ Vũ.Anh chia sẻ với Huy Cận khi đọc bài Con chim bay. Anh cắt nghĩa vì sao “ Mị nương nghe hát mà ngơ ngác” bởi vì “ Tiếng hát đâu chỉ là giọng hát. Còn trời, còn nước với mênh mông” (Tiếng hát Trương Chi). Nếu trước đây anh đòi thơ phải “ cân áo cân cơm, cân vua cân chúa” (Cân) thì giờ đây anh trầm tĩnh hơn:

     Xoá những vết bùn cần làn vôi mới

     Tôi nghĩ cũng là chức năng của thơ

                             Sau trận lụt

Trước đây anh hay băn khoăn trong câu hỏi:

                 Chén rượu này hạ thổ

                 Ta hạ thổ đời mình ai uống nhớ ta chăng

                                                     Tranh

                 Hỡi ai tim đập trên trang giấy

                 Có thấy lòng tôi run xuống câu

                                                     Tiếng gọi

Giờ đây, anh nhập vào người gánh gạo quê, tan vào trong tiếng rao khiến cho vang vọng như câu hỏi hoá thành câu cảm:

     Người gánh gạo trưa hè chân đất

     Trời xanh ngần vai thẫm mồ hôi

-                    Trưa lặng phắc hàng cây lặng gió

Gạo quê đây – hồn tôi – ai mua!

                                   Gạo quê

Điều làm thấm thía hơn ấy là những suy ngẫm về thơ không thuần tuý về nghề, mà nó quyện chặt và gắn liền máu thịt với những trăn trở về cuộc đời, về những gánh gạo quê, gánh mồ hôi “ mồ hôi gánh từ làng lên phố”. Cũng như thế chuyện “ Trường xiếc” không chỉ là chuyện xiếc, mà còn là chuyện sáng tạo “vượt được mình”, “Vượt ngoài giới hạn ra chông chênh”, lại cũng là chuyện nhỡn tiền của “ cõi người ta” nữa. “Đừng tin bia đá” là suy ngẫm về lẽ đời, cũng là suy ngẫm về nghệ thuật, về cách ứng xử với chân giá trị và nguỵ giá trị mà bất cứ thời nào cũng có không ít thì nhiều.

Vũ Quần Phương ưa khám phá bề sâu, chiêm nghiệm bề dầy, hướng tới bề xa. Với anh, hành trình là cần thiết, nhưng quan trọng hơn cả hành trình là quãng dừng chân suy ngẫm. Chuyến đi của anh là để đến một cái đích, hay để trở về nơi xuất phát. Anh cần có một mái nhà, hay cảm giác về mái nhà ngay trong cả chuyến đi để làm máng cỏ cho thơ:

Ta đi ta đi bao miền xa

Trời xanh thân thuộc như mái nhà

     Hành trình. Trong tập Quên chữ, quên câu

Con người bao giờ cũng có nhu cầu tình cảm gắn bó với nơi chôn nhau cắt rốn, nơi miền đất ở đã hoá tâm hồn, và cái tâm điểm của vùng đât ấy với Vũ Quần Phương là ngôi nhà, là mái nhà. Ra đi là để trở về. Càng đi xa lại càng trở về gần. Con sông đi xa,về với biển, là lúc nó về gần hơn khi thành mây, thành mưa trở lại nguồn. Nhà thơ trở về với nhà mình, với lòng mình để thương nhớ nhân lên “ Ta thành đời nhân với vạn chiêm bao” (Sách). Còn nhớ anh đã giã từ Yên Tử để trở về với “ mái tranh lạt buộc, hiên nhà phên che”. Mái nhà, ngôi nhà luôn là một biểu tượng thường thấy trong thơ anh. Anh tham gia “ Dựng nhà trên dãy Hoàng Liên”, anh ngắm nghía “ đôi bầu vú xum xuê trái tròn” ở cầu thang nhà người Ê-đê. Trong tập thơ này ta bắt gặp Căn nhà xưa, căn nhà bé lại khi ông ôm cháu vào lòng, hình ảnh người vợ “mẹ con như căn nhà”, hình ảnh nước úc thành “căn nhà thân thuộc”, ngôi nhà Hội An bám bùn rất cổ xưa, bùn của bây giờ, căn nhà chìm trong cơn lũ lụt “Cây cau chới với, nóc nhà chon von”. Mái nhà, căn nhà, biểu tượng của cuộc sống gia đình, của một vùng dân cư, của một xã hội, một quốc gia và có khi cả thế giới (ngôi nhà chung trái đất). Nhưng Vũ Quần Phương muốn khuôn lại một ngôi nhà cụ thể với mẹ cha, vợ con, với anh em, con cháu, với sách vở, vườn tược, với cái dây phơi và cảnh sum họp thân mật “quanh bàn sì sụp bố con ta”. Chùm thơ về cháu bổ sung một không gian hạnh phúc thật mới mẻ cho ngôi nhà và cho thơ Vũ Quần Phương. Dễ thương làm sao “ Thằng cu Tuệ cười không răng”. Ngộ nghĩnh sao cảnh “ Cu Tuệ bò khắp nhà, tay xem và mắt ngó”. Thật là hạnh phúc được dọn lòng mình lắng nghe “Cu Tụê hát trong chăn. Chẳng ra lời ra nhạc”. Cái ngang, cái nghịch của thằng Tễu, giọng hát nhăng “ hát vội nhiều câu ngọng”…tất cả đều thành niềm vui vô bờ, niền hạnh phúc lớn lao. Yêu cháu mình, nhà thơ thêm yêu tất cả những thằng cu cái hĩm, và mong đời đời bình an. Cái tình ấy là cái tình rất thật:

Mọi thằng cu cái hĩm

Đều hoá ra thiên thần

Cả những người xứ lạ

Cũng thành bà con thân

   Thơ gửi cháu

Ta bắt gặp ở đây lí tưởng đẹp của thời đại “Người yêu người sống để yêu nhau“ (Tố Hữu).

Vũ Quần Phương rất hay viết về cây. Chùm thơ cây của anh bao giờ cũng có nhiều khám phá. Nhưng anh cũng hay viết về độ cao, về khoảng không, ấy là trời sao, và nhất là mây trắng. Tôi muốn nhắc đến bài thơ Giữa mây bay. Có lẽ sự khác biệt của mây trắng trong thơ Thôi Hiệu nổi tiếng ở bài Hoàng Hạc lâu với mây trắng trong thơ Vũ Quần Phương trước hết là ở chỗ nhà thơ xưa ngửa cổ nhìn mây trắng “thiên tải không du du”. Còn Vũ Quần Phương thì bay giữa mây, lên cao trông thức mây lồng không phải bằng cách “thượng nhất tầng lâu”, mà ngồi máy bay siêu âm chở khách. Sự tiếp cận với mây- người ở xứ mây “ Không cây, không xóm, không đường. Không hơi đất ấm vô thường kiếp bay” càng làm cho tình yêu cõi đất này được thể hiện rõ hơn bao giờ hết. Nhà thơ tự hào “ Giữa mây ta được là người”. Vâng! là người giữa mây, là người sống giữa bao người không còn sống chẳng phải là một ân huệ của cuộc đời sao? Không chỉ thế, một con người, một nhà thơ công dân yêu đời, thì niềm tự hào kiêu hãnh và thoả mãn ấy còn có cơ sở vững chắc nhân lên thêm nữa:

Dóng thân mình vào kích thước hư vô

Hồn trong lại và tim thanh thản đập

Ta giữa trời như giữa cánh đồng mơ.

                 Gặp sao khuya

                                                     Hà Nội, tháng 5/2003